Ushakow we gutman: “Siz xitay terepte turamsiz yaki adalet tereptimu?”

24-Öktebir küni gérmaniyede neshirdin chiqidighan “Dunya” géziti gérmaniye yehudiy oqughuchilar birleshmisining re'isi misha ushakow bilen yawropa yehudiy oqughuchilar birleshmisining re'isi, dunya yehudiylar qurultiyi ijra'iye komitétining ezasi binni gutmanning “Biz yehudiylarning teqdiri bilen Uyghurlarning teqdiri intayin oxshash” namliq maqalisini élan qildi. Maqale 1936-yilidiki natsistlar gérmaniyesi bilen bügünki xitayni sélishturup, xitayning eyni zamandiki natsistlargha oxshash olimpik musabiqisining sheripini süy'istémal qiliwatqanliqini, milyonlighan Uyghurlar üstidin zalimlarche basturush élip bériwatqanliqini ilgiri sürgen.

Maqale mundaq ibariler bilen bashlan'ghan: “1936-Yili bérlindiki natsistlargha oxshash, xitay rehberliri kéler yili 2-ayda béyjingda ötküzülidighan qishliq olimpik musabiqisidin paydilinip parlaq menzirilerni köz-köz qiliwatqan shu deqiqilerde, Uyghurlar kebi az sanliq milletler rehimsizlerche basturuliwatqan bolidu. Héch bolmisa, bu oyunni déplomatik bayqut qilish lazim”.

Maqalide mundaq bayan qilidu: “Yene 4 aygha yetmigen waqit ichide 2022-yilliq qishliq olimpik musabiqisi béyjingda bashlinidu. Tenheriketchiler, obzorchilar, téléwiziye muxbirliri heywetlik körünüshler bilen yéngi tenterbiye meydanlirini, külümsirep turghan teley butlirini bolushigha julalitiwatqan shu minutlarda, xitay hakimiyitining Uyghurlar, tibetler, xongkungluqlar, teywenlikler we bashqa az sanliqlar üstidin yürgüziwatqan rehimsizlerche basturushliri yenila dawam qiliwéridu”. “Xitaydiki shinjang rayonida 1 milyon 800 ming bilen 3 milyon arisida Uyghurni asas qilghan türkiy milletler jaza lagérlirida tutup turulmaqta. Bu jayda ménge yuyush, qiynash we bashqa insaniyetsizlik heriketliri dawamlashmaqta. Ayallar tughmas qilinmaqta we basqunchiliqqa uchrimaqta. Mehbuslar qéyin-qistaqqa élinmaqta we tibbiy tejribe boyumi bolmaqta. Bu tarixta diniy we étnik az sanliqlarning 2-dunya urushidin buyanqi eng zor kölemde tutqun qilinish weqesidur”.

Maqalide milyonlighan Uyghurlarning mejburiy emgekke séliniwatqanliqi, dunyaning Uyghurlarning qéni bilen boyalghan mehsulatlardin nep éliwatqanliqi, xitayda nopus köpiyiwatqan bir mezgilde, Uyghurlar nopusining 60 pirsent keynige chékin'genliki misalliri bilen eskertip ötülgendin kéyin, “Xitay hakimiyiti bu yerde zamaniwiy irqiy qirghinchiliq bilen shughullanmaqta. Bu irqiy qirghinchiliqni amérika hökümiti we parlaménti, büyük biritaniyelikler, kanadaliqlar, gollandiyelikler, bélgiyelikler we létwaliqlar étirap qildi” dégen hemde “Olimpikning nuri közlerni qanchilik qamashturmisun, xitay hakimiyiti özining basturush qilmishlirini qanchilik perdazlimisun, uning yoshurun dawam qilduruwatqan insaniyetke qarshi jinayetlirige da'ir ré'alliq hemmige ayan bolushi lazim,” dégenlerni tilgha alghan.

Misha ushakow we binni gutman maqalisining dawamida teleppuzini téximu qattiq qilip mundaq deydu: “Xitay hakimiyiti olimpik musabiqisini purset bilip, özining xelq'aradiki ornini yükseldürüshning koyida bolmaqta. 2022-Yilliq béyjing olimpik musabiqisigha biperwa qarighan, uni qollighan we qobul qilghan herqandaq adem xitayning irqiy qirghinchiliqigha shérik hésablinidu. Bizning teshebbusimiz éniq, Uyghurlar üstidin yürgüziwatqan irqiy qirghinchiliqlirini we tibet hem xongkongdiki rehimsizlerche basturushlarni béyjingning tenterbiye arqiliq perdazlishigha bu dunya mutleq yol qoymasliqi kérek. 2022-Yilliq béyjing olimpik musabiqisini déplomatik bayqut qilishtin bashqa herqandaq chaqiriqlar, bizning omumiy qimmet qarashlirimizgha chüshken menggülük dagh bolup qalidu”.

Diniy qérindash bolghan musulmanlar emes, belki yehudilarning Uyghurlar üchün kökrek kérip otturigha chiqip “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” gha qarshi turushidin tesirlen'gen “Sherqiy türkistan ölimalar birliki” ning mu'awin re'isi turghunjan alawudun ependi bu heqte pikir bayan qildi. U gérmaniyediki yehudiy yashlirining bu pidakarliqini alqishlaydighanliqini bildürdi. D u q tetqiqat merkizining mudiri enwer ehmet ependimu qarashlirini bayan qilip ötti.

“Biz yehudiylarning teqdiri Uyghurlarning teqdirige intayin oxshash” namliq maqalide yene shular tilgha élin'ghan: “Yehudiy bolush süpitimiz bilen, irqiy qirghinchiliqni we döletsizlikning derdini bashqa herqandaq insanlargha qarighanda téximu yaxshi chüshinidighan bir millet bolush süpitimiz bilen da'im öz özimizge: ‛néme üchün dunya biz uchrighan ziyankeshliklerge süküt qildi we bügünmu dawamliq süküt qilidu?‚ dégen so'alni qoyimiz. Yash aktiplar süpitide biz aliy mekteplerde, kochilarda, yighilishlarda künséri küchiyiwatqan yehudilargha qarshi éqim bilen köresh qilmaqtimiz. Chünki biz üchün ‛qayta tekrarlanmaydu‚ ning menisi-küresh qilishtur, mubada bügün irqiy qirghinchiliq yüz bergen bolsa, uninggha qarshi ornimizdin des turushtur. Biz yash yehudiylar dunyadin ‛qayta tekrarlanmaydu‚ dégen wediside turushni telep qilimiz. Emeliyet shuki, biz 2022-yilliq béyjing olimpik musabiqisini oylighan chéghimizda, tarix qongghuraqlirining eks sadasining qaytidin yangrighanliqini anglaymiz. Xitayning Uyghurlargha yürgüziwatqan irqiy qirghinchiliqliri tarixtiki chong qirghinchiliqlar bilen sélishturghusiz derijide éghirdur. Xitayning hakimiyet qoralliri we saxta teshwiqatliri del 1936-yilidiki natsistlarning olimpik musabiqisidikige eynen oxshashtur”.

Maqalide bayan qilinishiche, yawropa yashliri yéqinda xitayning Uyghurlar üstidin yürgüziwatqan irqiy qirghinchiliqlirigha qarshi turush we béyjing olimpik mesh'ilini ret qilish üchün yawropadiki chong sheherlerge “Kishilik hoquq mesh'ilini yetküzüsh” pa'aliyitini bashlighan. Bu pa'aliyette yawropadiki yehudiy yashlirining roli zor bolghan. Mexsus Uyghurlar üchün teshkillen'gen bu pa'aliyet yawropadiki merkiziy sheherlerde dawam qilmaqta iken.

“Biz yehudiylarning teqdiri Uyghurlarning teqdirige intayin oxshash” namliq bu maqale mundaq jümliler bilen axirlashqan: “2022-Yilliq béyjing olimpik musabiqisini qollawatqan dölet rehberliri we hökümet bashliqlirining, tenterbiye komitétining, shirketlerning öz meydanini ipadilishi üchün téxi purset bar. Siz xitay terepte turup, uning kishilik hoquq depsendichiliklirige hemrah bolamsiz yaki adalet terepte turamsiz?”