Афғанистанда хитайға немә бар?

Талибанларниң кабул шәһиридики вәзир әкбәр хан мәһәллисидә чарлаватқан көрүнүши. 2021-Йили 18-авғуст, афғанистан.

Афғанистандики уруш 1970-йиллардин буян түгәп бақмиди. Узақққа созулған уруш бу әлдә җәңчиликни тирикчилик йолиған айландурди. “җиһад” аталған уруш отиға мусулманлардин топланған закат, өшрә вә сәдиқәләр яғ чечип турди. Урушниң паҗиәлик ақивити хәлқаралиқ ярдәмләрни җәлп қилди. Уруш чиқимини қамдаш үчүн мәйданға чиққан зәһәр, адәм вә қорал әткәсчилики бу әл иқтисадиниң түврүк кәсипигә айланди.

Әскәрлик кәспи америка башчилиқидики нато қисимлири бу әлгә киргәндин кейин техиму тәрәққий қилди. Мәлуматларға көрә афғанистанда талибанға рәсмий әскәр болғанларниң сани 70 миңдин артуқ дәп тәхмин қилиниду. Америка презденти җов байден 16-ағуст ақсарайдики сөзидә афғанистанда 300 миңдин артуқ қораллиқ күчни тәрбийәлигәнликини тилға алған. 2014-Йилниң ахириға барғанда, афғанистандики сақчиларниң 160 миңдин ашқанлиқи мәлум. Бу мәлуматлар әлвәттә һәр қайсий қәбилә, партийә вә диний мәзһәпләрниң қораллиқ күчлирини өз ичигә алмайду. Демәк, әң төвән мөлчәр қилғандиму, афғанистанда қорал көтүрүп җан бақидиған кишиләрниң сани 500 миңдин кәм әмәслики рошән. Афғанистанниң һазирқи нопуси 39 милюндин ашидиған болуп, нисбәтләштүргәндә он персәнттин артуқ адәм әскәрликкә тайинип күн кәчүриду.

Афғанистанда “җиһад” аталған урушниң үзүлмәслики “җиһад” қилса “җәннәтлик” болидиғанлиқиға ишинидиған милюнлиған мусулман, “җиһад” ни тәрғип қилидиған түмәнлигән илимдар, шундақла өзи “җәннәт” үчүн “җиһад” қилмайдиған, шәриәт йолға қоюлған дөләттә анчә яшап кәтмәйдиған, өзиниң пәрзәнтлирини ғәрбтә юқури мәлуматлиқ қилип тәрбийәләйдиған, әмма “җиһад” билән шәриәт дөлитиниң қурулушини қәтий қоллайдиған мусулман зәрдарлар, диний тәшкилатлар вә фонди җәмийәтләр сәвәп болуватиду. Шуңа талибан өзиниң сиясий баш шитабини паштунлар әң көп дөләт пакистанда әмәс, мусулман зәрдарлар йиғилған қатарда тәсис қилған. Киридиған муқим кирим болғачқа, шунчә йиллиқ уруш туманлири, сиясий давалғуш вә көчмәнләр долқуни ичидә қалған бу әлдә 1960-йилдин буян нопус изчил ешип барғанлиқини көримиз.

Афғанистанниң бүгүнки чиграси 20-әсирниң башлирида муқимлашқан, әмма бу дөләттики хәлқтә миллий аң техи шәкиллинип болалмиғачқа, миллий бирлик муқилмашқан әмәс. Бир земинда яшайдиған таҗик, өзбәк, һазар, түркмән, аймақ дегән қәвмләр изчил үстүн нопустики паштунларниң бесимиға, миллий зулумиға, ирқий кәмситишигә учрап кәлгән. Бу амил уларниң бир миллий бирлик болушини чәкләп қойған. Миллий зулум бу милләтләрни сабиқ совет иттипақиға таянған қозғилаңға башлиған. Уруштин несивә алған қәвмләр өзиниң қораллиқ күчини қуруп чиққан. Бүгүнки ‍өзбәкләрниң рәһбири абдуришит достум шу қизил инқилабниң бүгүнгә қәдәр сақ қалған вариси болуп һесаблиниду.

Афғанистандики омумий уруш 1970-йилларда совет иттипақиниң комунистик таҗавузиға қарши башланған болса, һазир исламниң шуари билән давам қиливатиду. Комунизимға қарши бир сәптә җәң қилған муҗаһидлар 1989-йили сабиқ совет иттипақи қошунлири афғанистандин чекинип чиқип кәткәндин кейин ички урушни башлап кәткән иди. Натоға қарши 20 йил күрәш қилған муҗаһид талибанларни 2021-йили америка башлиқ бирләшмә армийә чекинип чиқип кәткәндин кейин, йәнә кона сәнәмгә дәссәп өз ара урушмайду, дегили болмайду.

Афғанистандики урушниң уйғурға бивастә мунасивәтлик болуши хитайниң ариға қистуруқлуқ болушидиндур. Хитай 1960-йилларда совет иттипақи билән риқабәтлишип, афған комунитсларни қоллиған. 1970-Йилларда америка тәрәптә туруп муҗаһидлар билән тунҗи қетим чүшиниш һасил қилған. Бу чүшиниш тәдириҗи тәрәққий қилип бирлик сәпкә айланған, әмма көпинчә йошурун давам қилип келиватқан иди. Бу қетим талибан билән хитайниң тийәнҗиндә алий дәриҗиликләр сөһбитини қуруши, 50 йиллиқ изчил һәмкарлиқниң һәқиқий мәқситини, дәрҗисини ашкарилиди вә “хитай-тероризим иттипақлиқи” ниң әң юқури пәллисини яратти.

Хитайниң талибанни қоллаштики бүгүнки мәқсити зади немә? мәнчә, мәқсәт төвәндикичә болуши мумкин. Бири, уйғур қораллиқларниң афғанистандики қалаймиқанчилиқтин пайдилинип хитайға һуҗум қилишидин сақлиниш, чегра бихәтәрликини капаләткә игә қилиш. Йәнә бири, афғанистанниң мол қезилма байлиқи, әрзан әмгәк күчидин пайдилинип, иқтисадий талан тарач қилиш. Үчинчи бири, талибан арқилиқ хәлқара җиһадизимниниң тизгинини қолға киргүзүп, ғәрбкә һәйвә қилиш. Төтинчиси, талибанниң хорикини өстүрүп, өзиниң уйғур елидики лагер түзүмини ақлаш. Бәшинчиси, “йеңи йипәк йоли истиратегийәси” ниң оңушлуқ болушини капаләткә игә қилиш.

Хитайниң мәқсити әмәлгә ашамду? мениңчә, бу тамамән мумкин. Талибан алиқачан хитайға уйғур қораллиқлар һәққидә вәдә берип болди. Талибанниң тизгини пакистанниң қолида. Пакистан аллиқачан хитайниң иқтисадий мустәмликисигә айлинип болди. Хитайниң вахан каридорида һәрби база қуруп болғанлиқиму ейтилмақта. Демәк, хитай афғанистанға қаратмақчи болған иқтисадий таҗавузиниң җуғрапийәвий сиясәт, иқтисад вә һәрбий асасини турғузуп болди. Талибандәк иқлим өзгириши, моһитниң булғиниши, сиҗил тәрәққият, кишилик һоқуқ дегәндәк уқумларни етирап қилип кәтмәйдиған бир һакимийәтниң афғанистанниң тәхтигә чиқиши, хитайниң иқтисадий таҗавузини йетәрлик шараит билән тәминләйду. Хитай карханилири юқириқи чәклимиләрдин мустәсна, қолидин кәлгән һәр қандақ вастә вә һийлә-микирләрни ишлитип, афғанистанни талан-тараҗ қилиду. Натониң қошун чекиндүрүши ғәрб ширкәтлириниң салған мәбләғләрниму чекиндүришини кәлтүрүп чиқириду. Улар чекинмигән тәқдирдиму, уларниң иқтисади па‍алийәтлири өзиниң дөлитидики кишилик һоқуқ, моһитни қоғдаш, аяллар һоқуқи тәшкилатлириниң тәнқидигә учрайду.

Хитай талибанни козер қилип дуняни тероризим тәһдити билән қорқутиду. Хитайниң қолида бурун ғәрбкә қарши шималий корийә, вейтнам вә куба дегән комунистик қәртләр бар иди. Бу қетим талибанниң вастиси билән хәлқаралиқ җиһадизим қәрти қошулди. Бундақ бир реаллиқ ғәрблик сиясиюнларниң тәсәввуридин йирақ әмәс иди. Чүнки самуел хантиңтон “мәдәнийәтләр тоқунуши вә дуня тәртипиниң қайта орнитилиши” дегән китабида хитай мәдәнийити билән ислам мәдәнийитиниң ғәрбкә қарши һәмкарлишидиғанлиқини оттуриға қойған иди. Хитайниң мусулман әлләр билән барғанчә сиясий, иқтисадий вә һәрбий җәһәттә йеқин мунасивәткә өтүши, һәтта ислам һәмкарлиқ тәшкилатиға әза болушқа қәдәм елиши, бу қетим пүтүн дуняни қаритип қоюп туруп, талибан билән һәмкарлиқ қилиши хантиңтонниң пәризини күчләндүрүп қойди.

Хитайниң қолтуқиға киргән талибан афғанистанни қолға киргүзди, һөкүмәт қурмай туруп бир даңлиқ шаир, бир комедийәчи вә натоға ишлигән кишиләрни өлтүрүп болди. Талибан һәрқанчә мөтидил болған тәқдирдиму шәриәттин ваз кечәлмәйду. Оғриниң қолини кесиш, зинахорни чалма кесәк қилиш, җинисбазлиқни җазалаш, муртәдни өлтүрүш шәриәтниң тәлипи. Бу ғәрбниң күчлүк тәнқидини пәйда қилиду. Ғәрбниң шәриәтни тәнқид қилиши афған мусулманлар вә мусулман дунясиниң бизарлиқини техиму қозғап хитайға техиму чаплаштуриду. Хитай тәнқидтин халий, мусулман диктаторларни әйиблимәйду. Талибан кишилик һоқуқни пайхан қилғанда, тамаша көрүп олтуруп дуняға мусулманларниң нәқәдәр арқида қалған, идийәсиниң нәқәдәр қатмал, хуй-пәйлиниң нәқәдәр бәдәвий икәнликини көргәзмә қилиду. Нәтиҗидә өзиниң уйғур елида лагер қуруп нәқәдәр тоғра қилғанлиқини, мусулман уйғурларға һоқуқ бәрсә уларниң мушу талибанларниң қилғанлирини тәкрарлайдиғанлиқини дуняға җакарлашқа башлайду. Бу хитай ‍үчүн бир чалмида икки пахтәк соққанға баравәр.

Хитайниң йипәк йоли истратигийәсидә афғанистан моһим дөләт. Буниңда һазир һалқилиқ рол ойнаватқан дөләтләр түркийә, иран, пакистан иди. Афғанистан әгәр талибанниң қолида муқимлиққа еришсә, бу хитай үчүн тепилмас пурсәт болған болиду. Хитайниң бу йолдики енергийә бихәтәрлики, транспорт бихәтәрлики вә чегра бихәтәрлики капаләткә еришиду.

Хуласә қилғанда, афғанистанниң ғәрбниң тизгинидин чиқип хитай вә росийәниң қолиға өтүп кетиши, уйғур үчүн бир апәттур. Әмма ишлар хитайниң юқириқи һийлә-микири бойичә болуши натайин. Афғанистанда талибанларға қарши күчләр қайтидин баш көтүрүши мумкин. Талибан дөләтни қорал билән алған билән қорал билән тутуп туралмай мәғлуп болуши мумкин. Иран афғанистандики шиәләрни күшкүртүп, талибанға қарши қоюши мумкин. Әгәр америка хитайға қарши ғәрб иттипақини қуруп чиқалиса, бу иттипаққа шәрқий яврупани, һәмдә түркийә, һиндистан, җәнуби африқа, биразелийә қатарлиқ тәрәққий қиливатқан әлләрни қошалиса, қолидики корона қәрти, сода уруши қәрти, тәйвән вә хоңкоң қәртини яхши ойниялиса, бәлким бу апәтниң дуняни ялмап ютушлирини тизгинләш мумкин.

***Мәзкур обзорда оттуриға қоюлған пикирләр апторниң шәхсий қарашлири. Радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.