Afghanistanda xitaygha néme bar?

Talibanlarning kabul shehiridiki wezir ekber xan mehelliside charlawatqan körünüshi. 2021-Yili 18-awghust, afghanistan.

Afghanistandiki urush 1970-yillardin buyan tügep baqmidi. Uzaqqqa sozulghan urush bu elde jengchilikni tirikchilik yolighan aylandurdi. “Jihad” atalghan urush otigha musulmanlardin toplan'ghan zakat, öshre we sediqeler yagh chéchip turdi. Urushning paji'elik aqiwiti xelq'araliq yardemlerni jelp qildi. Urush chiqimini qamdash üchün meydan'gha chiqqan zeher, adem we qoral etkeschiliki bu el iqtisadining tüwrük kesipige aylandi.

Eskerlik kespi amérika bashchiliqidiki nato qisimliri bu elge kirgendin kéyin téximu tereqqiy qildi. Melumatlargha köre afghanistanda taliban'gha resmiy esker bolghanlarning sani 70 mingdin artuq dep texmin qilinidu. Amérika prézdénti jow baydén 16-aghust aqsaraydiki sözide afghanistanda 300 mingdin artuq qoralliq küchni terbiyeligenlikini tilgha alghan. 2014-Yilning axirigha barghanda, afghanistandiki saqchilarning 160 mingdin ashqanliqi melum. Bu melumatlar elwette her qaysiy qebile, partiye we diniy mezheplerning qoralliq küchlirini öz ichige almaydu. Démek, eng töwen mölcher qilghandimu, afghanistanda qoral kötürüp jan baqidighan kishilerning sani 500 mingdin kem emesliki roshen. Afghanistanning hazirqi nopusi 39 milyundin ashidighan bolup, nisbetleshtürgende on pérsenttin artuq adem eskerlikke tayinip kün kechüridu.

Afghanistanda “Jihad” atalghan urushning üzülmesliki “Jihad” qilsa “Jennetlik” bolidighanliqigha ishinidighan milyunlighan musulman, “Jihad” ni terghip qilidighan tümenligen ilimdar, shundaqla özi “Jennet” üchün “Jihad” qilmaydighan, sheri'et yolgha qoyulghan dölette anche yashap ketmeydighan, özining perzentlirini gherbte yuquri melumatliq qilip terbiyeleydighan, emma “Jihad” bilen sheri'et dölitining qurulushini qet'iy qollaydighan musulman zerdarlar, diniy teshkilatlar we fondi jem'iyetler sewep boluwatidu. Shunga taliban özining siyasiy bash shitabini pashtunlar eng köp dölet pakistanda emes, musulman zerdarlar yighilghan qatarda tesis qilghan. Kiridighan muqim kirim bolghachqa, shunche yilliq urush tumanliri, siyasiy dawalghush we köchmenler dolquni ichide qalghan bu elde 1960-yildin buyan nopus izchil éship barghanliqini körimiz.

Afghanistanning bügünki chigrasi 20-esirning bashlirida muqimlashqan, emma bu dölettiki xelqte milliy ang téxi shekillinip bolalmighachqa, milliy birlik muqilmashqan emes. Bir zéminda yashaydighan tajik, özbek, hazar, türkmen, aymaq dégen qewmler izchil üstün nopustiki pashtunlarning bésimigha, milliy zulumigha, irqiy kemsitishige uchrap kelgen. Bu amil ularning bir milliy birlik bolushini cheklep qoyghan. Milliy zulum bu milletlerni sabiq sowét ittipaqigha tayan'ghan qozghilanggha bashlighan. Urushtin nésiwe alghan qewmler özining qoralliq küchini qurup chiqqan. Bügünki ‍özbeklerning rehbiri abdurishit dostum shu qizil inqilabning bügün'ge qeder saq qalghan warisi bolup hésablinidu.

Afghanistandiki omumiy urush 1970-yillarda sowét ittipaqining komunistik tajawuzigha qarshi bashlan'ghan bolsa, hazir islamning shu'ari bilen dawam qiliwatidu. Komunizimgha qarshi bir septe jeng qilghan mujahidlar 1989-yili sabiq sowét ittipaqi qoshunliri afghanistandin chékinip chiqip ketkendin kéyin ichki urushni bashlap ketken idi. Natogha qarshi 20 yil küresh qilghan mujahid talibanlarni 2021-yili amérika bashliq birleshme armiye chékinip chiqip ketkendin kéyin, yene kona senemge dessep öz ara urushmaydu, dégili bolmaydu.

Afghanistandiki urushning Uyghurgha biwaste munasiwetlik bolushi xitayning arigha qisturuqluq bolushidindur. Xitay 1960-yillarda sowét ittipaqi bilen riqabetliship, afghan komunitslarni qollighan. 1970-Yillarda amérika terepte turup mujahidlar bilen tunji qétim chüshinish hasil qilghan. Bu chüshinish tediriji tereqqiy qilip birlik sepke aylan'ghan, emma köpinche yoshurun dawam qilip kéliwatqan idi. Bu qétim taliban bilen xitayning tiyenjinde aliy derijilikler söhbitini qurushi, 50 yilliq izchil hemkarliqning heqiqiy meqsitini, derjisini ashkarilidi we “Xitay-térorizim ittipaqliqi” ning eng yuquri pellisini yaratti.

Xitayning talibanni qollashtiki bügünki meqsiti zadi néme? menche, meqset töwendikiche bolushi mumkin. Biri, Uyghur qoralliqlarning afghanistandiki qalaymiqanchiliqtin paydilinip xitaygha hujum qilishidin saqlinish, chégra bixeterlikini kapaletke ige qilish. Yene biri, afghanistanning mol qézilma bayliqi, erzan emgek küchidin paydilinip, iqtisadiy talan tarach qilish. Üchinchi biri, taliban arqiliq xelq'ara jihadizimnining tizginini qolgha kirgüzüp, gherbke heywe qilish. Tötinchisi, talibanning xorikini östürüp, özining Uyghur élidiki lagér tüzümini aqlash. Beshinchisi, “Yéngi yipek yoli istiratégiyesi” ning ongushluq bolushini kapaletke ige qilish.

Xitayning meqsiti emelge ashamdu? méningche, bu tamamen mumkin. Taliban aliqachan xitaygha Uyghur qoralliqlar heqqide wede bérip boldi. Talibanning tizgini pakistanning qolida. Pakistan alliqachan xitayning iqtisadiy mustemlikisige aylinip boldi. Xitayning waxan karidorida herbi baza qurup bolghanliqimu éytilmaqta. Démek, xitay afghanistan'gha qaratmaqchi bolghan iqtisadiy tajawuzining jughrapiyewiy siyaset, iqtisad we herbiy asasini turghuzup boldi. Talibandek iqlim özgirishi, mohitning bulghinishi, sijil tereqqiyat, kishilik hoquq dégendek uqumlarni étirap qilip ketmeydighan bir hakimiyetning afghanistanning textige chiqishi, xitayning iqtisadiy tajawuzini yéterlik shara'it bilen teminleydu. Xitay karxaniliri yuqiriqi cheklimilerdin mustesna, qolidin kelgen her qandaq waste we hiyle-mikirlerni ishlitip, afghanistanni talan-taraj qilidu. Natoning qoshun chékindürüshi gherb shirketlirining salghan mebleghlernimu chékindürishini keltürüp chiqiridu. Ular chékinmigen teqdirdimu, ularning iqtisadi pa'‍aliyetliri özining dölitidiki kishilik hoquq, mohitni qoghdash, ayallar hoquqi teshkilatlirining tenqidige uchraydu.

Xitay talibanni kozér qilip dunyani térorizim tehditi bilen qorqutidu. Xitayning qolida burun gherbke qarshi shimaliy koriye, wéytnam we kuba dégen komunistik qertler bar idi. Bu qétim talibanning wastisi bilen xelq'araliq jihadizim qerti qoshuldi. Bundaq bir ré'alliq gherblik siyasiyunlarning tesewwuridin yiraq emes idi. Chünki samu'él xantington “Medeniyetler toqunushi we dunya tertipining qayta ornitilishi” dégen kitabida xitay medeniyiti bilen islam medeniyitining gherbke qarshi hemkarlishidighanliqini otturigha qoyghan idi. Xitayning musulman eller bilen barghanche siyasiy, iqtisadiy we herbiy jehette yéqin munasiwetke ötüshi, hetta islam hemkarliq teshkilatigha eza bolushqa qedem élishi, bu qétim pütün dunyani qaritip qoyup turup, taliban bilen hemkarliq qilishi xantingtonning perizini küchlendürüp qoydi.

Xitayning qoltuqigha kirgen taliban afghanistanni qolgha kirgüzdi, hökümet qurmay turup bir dangliq sha'ir, bir komédiyechi we natogha ishligen kishilerni öltürüp boldi. Taliban herqanche mötidil bolghan teqdirdimu sheri'ettin waz kéchelmeydu. Oghrining qolini késish, zinaxorni chalma kések qilish, jinisbazliqni jazalash, murtedni öltürüsh sheri'etning telipi. Bu gherbning küchlük tenqidini peyda qilidu. Gherbning sheri'etni tenqid qilishi afghan musulmanlar we musulman dunyasining bizarliqini téximu qozghap xitaygha téximu chaplashturidu. Xitay tenqidtin xaliy, musulman diktatorlarni eyiblimeydu. Taliban kishilik hoquqni payxan qilghanda, tamasha körüp olturup dunyagha musulmanlarning neqeder arqida qalghan, idiyesining neqeder qatmal, xuy-peylining neqeder bedewiy ikenlikini körgezme qilidu. Netijide özining Uyghur élida lagér qurup neqeder toghra qilghanliqini, musulman Uyghurlargha hoquq berse ularning mushu talibanlarning qilghanlirini tekrarlaydighanliqini dunyagha jakarlashqa bashlaydu. Bu xitay ‍üchün bir chalmida ikki paxtek soqqan'gha barawer.

Xitayning yipek yoli istratigiyeside afghanistan mohim dölet. Buningda hazir halqiliq rol oynawatqan döletler türkiye, iran, pakistan idi. Afghanistan eger talibanning qolida muqimliqqa érishse, bu xitay üchün tépilmas purset bolghan bolidu. Xitayning bu yoldiki énérgiye bixeterliki, transport bixeterliki we chégra bixeterliki kapaletke érishidu.

Xulase qilghanda, afghanistanning gherbning tizginidin chiqip xitay we rosiyening qoligha ötüp kétishi, Uyghur üchün bir apettur. Emma ishlar xitayning yuqiriqi hiyle-mikiri boyiche bolushi natayin. Afghanistanda talibanlargha qarshi küchler qaytidin bash kötürüshi mumkin. Taliban döletni qoral bilen alghan bilen qoral bilen tutup turalmay meghlup bolushi mumkin. Iran afghanistandiki shi'elerni küshkürtüp, taliban'gha qarshi qoyushi mumkin. Eger amérika xitaygha qarshi gherb ittipaqini qurup chiqalisa, bu ittipaqqa sherqiy yawrupani, hemde türkiye, hindistan, jenubi afriqa, birazéliye qatarliq tereqqiy qiliwatqan ellerni qoshalisa, qolidiki korona qerti, soda urushi qerti, teywen we xongkong qertini yaxshi oyniyalisa, belkim bu apetning dunyani yalmap yutushlirini tizginlesh mumkin.

***Mezkur obzorda otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.