Xitay néme üchün “Térorluq teshkilati” dep qaralghan talibanlar bilen éghiz-burun yalishidu?

Talibanning qurghuchilirining biri molla abdul ghéni baradar xitay tashqi ishlar ministiri wang yi bilen körüshti. 2021-Yili 28-iyul, jyenjin, xitay.

Xelq'arada “Islamiy térorluq teshkilati” dep qaralghan taliban küchliri amérikining afghanistandin esker chékindürüshi bilen tuyuqsiz hakimiyet béshigha chiqti. Ilgiriki térorluq herketliri bilen tonulghan taliban küchlirining afghanistan weziyitige élip kélidighan özgirishliri xelq'arada türlük endishilerni qozghimaqta.

Halbuki, xelq'aradiki térorluqqa zerbe bérish herkitidin paydilinip Uyghurlarni taliban küchlirige baghlap, ularni “Islamiy ashqunluq” we “Térorluq” qalpaqliri bilen basturup kelgen xitay hökümiti, bügünki künde bir domilapla talibanlarning yéqin qollighuchisigha aylandi. Bu hal xitay weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan közetküchilerde jiddiy so'al peyda qilmaqta.

Amérikadiki “Puqralar küchi” teshkilatining bashliqi yang jyenli ependi, afghanistanning jiddiy rewishte özgiriwatqan siyasiy weziyiyitide xitayning talibanlargha ziyade dostane pozitsiye bildürüshi, heqiqetenmu kishilerni oylanduridighan bir mesile, dep körsetti.

Yang jenyenli mundaq dédi: “Biz hemmimiz afghanistanda tuyuqsiz yüz bergen siyasiy özgirishni körduq. Nurghunlighan chong döletler bu weziyetke qarita tedbir almaqta. Emma xitay hökümitining tedbiri bekmu alahide boldi. Yene kélip xitayning inkasi hem eng baldur boldi hem bekla dostane boldi.”

Yang jyenli ependining tekitlishiche, taliban bilen deslep alaqide bolghan rosiye, iran qatarliq döletlerge sélishturghanda, xitayning bu yil 7-ayda taliban wekillirini tyenjinde kütiwélishi, nurghun tereplerning diqqitini qozghighan.

Yang jyenlining qarishiche, bu yil 6-ayda birleshken döletler teshkilatining eng yéngi doklatida “Térorchi teshkilat” dep qayta tekitlen'gen taliban'gha qarita aghzida “Térorizimgha zerbe bérish” ni dawrang qilip kéliwatqan xitayning bu qeder ziyade dostaniliq bildürüshining sewebi bar iken. Yeni xitay afghanistanda öz tesirini kéngeytish we istratégiyelik menpe'etke érishishni meqset qilghan diyishkimu bolidiken.

Yang jyeynli mundaq dédi: “Xitay néme üchün bundaq qilidu? birinchidin, xitay amérika qaldurup ketken afghanistandiki hoquq boshluqini igilesh, xitayning xelq'arada öz tesirini kéngeytishige purset we meydan hazirlashni meqset qilghan. Ikkinchidin, xitay hökümiti ilgiri taliban we taliban bilen munasiwiti bolghan bir qisim térorluq teshkilatlirini Uyghurlar bilen undaq yaki bundaq munasiwiti bar dep teshwiq kelgen idi. Shunga xitay bu qétim afghanistanni kontrol qilghan taliban bilen yéqinliship, ularning atalmish ‛Uyghur térorchiliri‚ ni qollimasliqini ümid qilghan bolushi mumkin. Emeliyette xitayning ensirewatqini talibanning shinjanggha körsitidighan tesiri we ularning Uyghur qoralliqlirini qoynigha élish-amasliq mesilisidur. Shunga xitay taliban bilen yéqinliship, ularning xitay hökümitige awarichiliq tépip bermeydighanliqidin emin bolmaqchi.”

Amérikadiki xitay kishilik hoquq pa'aliyetchiliridin chikago uniwérsitétining tekliplik proféssori, adwokat téng byaw munularni ilgiri sürdi: “Xitay gherp démokratik döletliridin pütünley perqliq bolghan bir mustebit hakimiyet. Ene shundaq bolghanliqi üchün xitay térorizimgha qarshi turushta öz hökümranliqini qoghdashni aldinqi shert qilidighan ‛qosh ölchem‚ qollinip kelgen.”

U yene mundaq dédi: “Xitay hökümiti bir tereptin térorizimni bahane qilip, shinjangda irqiy qirghinchiliq élip bériwatidu. Yene bir jehettin térorluq teshkilati bolghan taliban bilen hemkarliqini dawamlashturuwatidu. Qarimaqqa bu ziddiyetlik körünidu. Halbuki, xitayning Uyghurlargha qarita ‛térorluqqa qarshi turush‚ ni bahane qilip, irqiy qirghinchiliq élip bérishtiki meqsidi, özining mustebit hakimiyitini dawamlashturush we xitayning dölet birlikini saqlashtin ibaret.”

Téng byawning tekitlishiche, mustebit hakimiyet bolghan xitay del mushu sewebtin dunyadiki mustebit döletler bilen dostluq ornatqan. Shunga u taliban'gha oxshash térorluq teshkilatliri bilenmu dostluq ornitip, ularni öz menpe'eti üchün xizmet qildurushni meqset qilghan.

Téng byaw mundaq dédi: “Xitay taliban bilen bolghan munasiwettimu mushu nuqtini chiqish qilghan, disek xata bolmaydu. Gerche taliban bir térrorluq teshkilati bolsimu, emma xitayning nezeride tutqini talibanning siyasiy jehette xitayni qollaydighan bir mustebit küch bolghanliqidur. Eger taliban afghanistanni bir démokratik döletke aylandurup, amérika we yawropagha yéqinliship, gherbche idé'ologiye we qimmet qarishini teshebbus qilghan bolsa idi, u halda taliban xitaygha qarshi meydanda turghan bolatti. Xitay mana bu nuqtidin ensireydu we buni nezerge alidu. Elwette, xitayning taliban bilen yéqinlishishida xitayning ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushi we buningdin kélidighan iqtisadiy menpe'etlernimu oylashqanliqi seweb bolghan. Emma xitayning ‛bir belwagh bir yol‚ iqtisadiy qurulush chembirikining meqsidi yenila xitayning siyasiy tesirini kéngeytishni meqset qilghan.”

Yang jyenli ependining qarishiche, xitayning taliban bilen yéqinlishishida elwette uning talibanning qoligha ötken afghanistanda muqim weziyet berpa bolghinida, özining “Bir belwagh bir yol” qurulushini ongushluq élip barghili bolidighanliqi hemde afghanistandiki mol yer asti bayliqilirdin payda élishni közligenliki éniq iken.

Yang jenli axirida mundaq dédi: “Xitay hökümiti elwette talibanning hakimiyetni tézdin qolgha élip, afghanistanda muqim weziyet yaritishini ümid qilidu. Shundaq bolghandila xitay pakistan bilen hemkarliship, xitayning ‛bir belbagh bir yol‚ karidorini afghanistan arqiliq gherbiy asiyagha uliyalaydu hemde afghanistandiki mol yer asti bayliqliridin ünümlük paydilinalaydu.”

Emma uning tekitlishiche, afghanistanda turaqliq we muqim bir weziyet barliqqa kelmigüche, xitayning bu arzusining ré'alliqqa aylinishi tes iken.

Yang jyenli ependi amérikaning “Sherqiy türkistan islam herkiti” teshkilatini “Térorluq guruhlar tizimliki” din öchüriwetkenlikini, bu nuqtida xitayning amérikani eyiblishidiki seweblerni körsitip ötti.

Uning qarishiche, amérika hökümiti bundaq bir teshkilatning mewjut emeslikini tekitlewatqan bir peytte, xitay hökümitining Uyghurlarni basturush üchün mushundaq bir yalghan bahane-sewebni toqup chiqishqa éhtiyaji bar iken.