Американиң б д т кишилик һоқуқ кеңишидин чекинип чиқиши хитайға пурсәт яритип берәмду?

Америка һөкүмити б д т кишилик һоқуқ кеңишидин чекинип чиқиш қарарини билдүргәндин кейин, б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң буниңдин кейинки ишлири қандақ болиду, америкадин қалған бу бошлуқни хитай, иран вә русийәгә охшаш диктатор дөләтләр толдурамду, дегәндәк әндишиләр мәйданға кәлмәктә.

Америка һөкүмити биринчи қетимлиқ трамп дәвридә бу кеңәштин чекинип чиққан вақиттиму хәлқарада мушундақ әндишиләр пәйда болған иди. Шу чағда америкадин қалған бу бошлуқни коммунист хитай толдурушқа урунған вә б д т ни өз тәсири астиға елишқа урунған иди.

Биз бу һәқтә пикрини елиш үчүн, мәркизи германийәдики “тәһдит астидики хәлқләрни қоғдаш тәшкилати” дин доктор ханно шәдләрни зиярәт қилдуқ, у радийомизниң зияритигә җаваб берип, мундақ деди: “хитай һөкүмити давамлиқ бирләшкән дөләтләр тәшкилатида хәлқара бирдәк етирап қилған кишилик һоқуқ қиммәт қарашлирини өзгәртишкә орунуп келиватиду. Хитай һәмишә кишилик һоқуқ мәсилисини ‛дөләтниң ички иши, башқа дөләтләрниң арилишиш һоқуқи йоқ‚ дегәнни тәкитләватиду. Нөвәттә американиң бу кеңәштин чекинип чиқиши, хитайниң бу қарашлирини б д т системисиға сиңдүрүши үчүн қолайлиқ пурсәт яритип бериду. Мәнчә, буниңдин кейинки кишилик һоқуқ йиғинлирида буниң ипадисини көрүшимиз мумкин”.

RFA/Hebibulla

Америка һөкүмити 2018-йили 6-айниң 19-күни б д т кишилик һоқуқ кеңишидин чекинип чиқиш қарарини елан қилған болуп, мәзкур кеңәшниң исраилийәгә қарши мәвқә тутуши вә кишилик һоқуқ әһвали әң начар дөләтләрниң бу кеңәшкә әза болушини буниң сәвәби қилип көрсәткән иди. Ню-йорк университети қанун факултетиниң мудери доктор җироми коһин бу һәқтә 2018-йили 6-ноябир елан қилған бир мақалисид, америкиниң б д т кишилик һоқуқ кеңишидин чекинип чиқишидин кейин, хитай һөкүмити б д т да өз тәсирини кеңәйтишкә, иқтисадий мунасивәткә тайинип б д т ға әза үчинчи дуня дөләтлирини контрол қилишқа урунғанлиқини оттуриға қойған иди.

Биз бу мунасивәт билән давамлиқ б д т да паалийәт елип бериватқан дуня уйғур қурултийиниң муавин рәиси зумрәтай әркинни зиярәт қилдуқ. У радийомиз арқилиқ өзиниң бу һәқтики көз қарашлирини аңлармәнләр билән ортақлашти.

Мутәхәссисләрниң қаришичә, американиң б д т кишилик һоқуқ кеңишидин чекинип чиқиши, кишилик һоқуққа болған битәрәп көзитишниң төвәнлишини, диктатор дөләтләрниң кишилик һоқуқ кеңишиниң қарарлириға тәсир көрситишкә урунушини, шундақла б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң күчи вә абруйиниң өзгиришини кәлтүрүп чиқириши мумкин икән. Бу қарар өз нөвитидә йәнә башқа ғәрб дөләтлириниңму америкаға әгишиши, буниң нәтиҗисидә мәзкур кеңәш қарарлириниң үнүминиң төвәнләп кетиши, кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири билән тәнқидкә учрап келиватқан дөләтләрниң буниңдин өзлиригә пурсәт чиқиришини пәйда қилиши мумкин икән.

RFA/Hebibulla

Дуня уйғур қурултийиниң сабиқ рәиси долқун әйсаму өзиниң көз қарашлирини оттуриға қуюп, “бу әһвалда хитай гәрчә б д т кишилик һоқуқ кеңишидә бизниң авазимизни тамамән өчүрәлмигән тәқдирдиму, әмма йәнила бәзи аваричилиқларни елип келиши ениқ” деди. Долқун әйса йәнә өзиниң бу һәқтики әндишилирини тәкитләп өтти

Бу һәқтә өз әндишисини билдүргән доктор ханно шәдләр йәнә мундақ деди: “америка әмәлийәттә шәрқий түркистанда давам қиливатқан уйғур қирғинчилиқини дуня сәһнисигә елип чиқишта әң зор күч чиқарған дөләт. Әлвәттә, явропа иттипақи, әнглийә, канада, австралийә, японийә вә башқа бир қисим дөләтләрму уйғур мәсилисидә кишилик һоқуқ кеңишидә йәнила күчлүк ипадиләрдә болуватиду һәм ғәмхорлуқ қиливатиду. Әмма бу дөләтләр өзлириниң хитай билән болған сода вә сиясий мунасивәтлири сәвәбидин, америка болмиған әһвалда бу кеңәштә йәнила күчлүк сада чиқиралиши қийин болуп қелиши мумкин”.