Америка билән хитай мунасивәтлириниң өтмүши, бүгүни вә кәлгүси һәққидә муһакимә йиғини өткүзүлгән

Америка президенти җов байден ақсарайда хитай дөләт рәиси ши җинпиң билән син арқилиқ сөһбәтләшмәктә. 2021-Йили 15-ноябир, вашингтон.

Американиң хитайға қаратқан сиясити 30 йил өзгәрмәй кәлгән болуп, трамп дәвригә кәлгәндила җиддий өзгириш болған. Сода уруши, корона вируси, хитайниң җәнубий деңиздики иғивагәрчилики, армийәни заманивилаштуруши, кишилик һоқуқни еғир дәпсәндә қилиши американи хитайға болған сияситини өзгәртишкә мәҗбурлиған. Бүгүнки күндә америка һөкүмитиниң хитайға йүргүзгән сияситидә ортақ йеңи тонуш һасил болдиму? америка йәнә хитайға қандақ йеңи вә муһим сиясәт қоллиниши мумкин?

Йеқинда америка карханичилар тәтқиқат орни трамп һөкүмити вә байден һөкүмити мәзгилидә вәзипә өтигән америка дөләт хәвпсизлик кеңишиниң хитай ишлириға мәсул сабиқ директорлиридин иван канапати(Ivan Kanapathy), лиза тобин (Liza Tobin), матев турпин (Matthew Turpin) қатарлиқларни тәклип қилип, америка билән хитай мунасивәтлириниң өтмүши, бүгүни вә кәлгүси тоғрулуқ муһакимә елип барған.

Муһакимә қатнашқучилири алди билән өзлириниң кәсип вә хизмәт тәҗрибисини сөзлигән, андин американиң қандақ қилип хитай билән җиддий истратегийәлик риқабәт басқучиға киргәнликини чүшәнгәнлики һәққидә муһакимә елип барған.

Матев турпин әпәнди американиң өзиниң иқтисадий сияситини түптин өзгәртиш арқилиқ хитайға қоллинидиған васитә вә сиясәтләрни хитай билән болуватқан иқтисад, техника, санаәт риқабитигә маслаштуруш керәкликини тәкитлигән.

Матев турпин америка билән хитайниң техника, иқтисад, сода, санаәт саһәлиридики риқабәтниң асаслиқ салмақни игиләйдиғанлиқини, болупму өзара мәнпәәт йәткүзүшни асас қилған иқтисадий мунасивәтниң һазир риқабәт түсини алғанлиқини, техника вә сода-санаәт саһәсидики риқабәтниң америкаға пайдисиз болуватқанлиқини билдүргән вә мундақ дегән: “кәлгүсидики әһвалимиз қандақ болиду дегәндә, биз хитай билән һәмкарлишишимиз мумкин. Әмма биз һазир хитай билән узун муддәтлик риқабәт һалитидә туруватимиз. Хитай билән риқабәтлишиш үчүн америка үч түрлүк сиясәтни чоң тутуши керәк, у болсиму дөләт хәвпсизлики, кишилик һоқуқ вә иқтисадтин ибарәт. Биз сиясәттә өзгириш пәйда қилишимиз, һазир болуватқан ишларни ашкарә муһакимә қилишимиз керәк”.

У американиң 15 йилдин артуқ террорлуқ билән күрәш қилиш җәрянида хитайға пурсәт яритип бәргәнликини, хитай билән болидиған риқабәтни әмди күнтәртипкә елип кәлгәнликини билдүргәндин кейин, мундақ дегән: “түп негизидин ейтқанда, дөләт мудапийәмиз вә һәрбий ишлар нуқтисидин ейтқандиму биз өзимизниң иқтисадий сияситини түптин өзгәртишимиз, нишанни хитай билән болуватқан риқабәткә қаритишмиз, андин өз васитилиримиз, иш тәртипимиз вә сиясәтлиримизни бу рияллиққа маслаштурушимиз керәк”.

Лиза тобин ханим хитай билән американиң мунасивитигә истратегийәлик риқабәт нуқтисидин әмәс, бәлки системилиқ риқабәт нуқтисидин қараш керәкликини билдүрүп мундақ дегән: “мәнчә, истиратегийәлик риқабәт һәқиқәтән америка билән хитай мунасивитиниң асаслиқ алаһидилики, бу һәқтә ортақ тонуш һасил болмақта. Әмма риқабәт дегән бу сөз маңа көрә базар риқабитини бәкрәк көрситиду. Шуңа бу сөз хитай билән демократик дөләтләр оттурисидики мунасивәтни таза яхши ипадиләп берәлмәйду. Икки тәрәп охшимиған қаидә вә қиммәт қараш билән риқабәтлишиду. Биз хитай билән бәлким келимат өзгириши дегәндәк йәр шари характерлик мәсилиләрдә һәмкарлишишни үмид қилсақму, хитай йәнила өзиниң билгинини қилиду, бизниң үмид қилғинимиздәк инкас қайтурмайду”.

Лиза тобин ханим йәнә американи хитайдин үстүн қилидиған риқабәт күчиниң хусусий карханилардин келидиғанлиқини билдүрүп мундақ дегән: “бизниң йәнила әң чоң иқтисадий гәвдимиз бар, мәбләғ селиш йолимиз раван, америка һөкүмити хусусий карханиларға давамлиқ ярдәм бериши керәк, хитайдиму хусусий карханилар бар, лекин улар һәқиқий мәнидики хусусий карханилар әмәс”.

У йәнә американиң тәминләш линийәси вә башқа бәзи саһәләрдә хитайға беқинип қалмаслиқи керәкликини, икки дөләт оттурисидики системилиқ риқабәтниң асаслиқ еқим болидиғанлиқини, буниңға йүзлиниш үчүн һөкүмәт органлири, ширкәт вә иқтисадшунасларниң кәлгүсидә техиму җанлиқ, һәрикәтчан болуши керәкликини оттуриға қойған.

Матев турпин хитайниң ашлиқ, ениргийә вә йерим өткүзгүч қатарлиқ саһәләрдә америкаға тайинидиғанлиқини, американиңму хитай маллиридин айрилалмайдиғанлиқини, бу хил беқиндилиқниң һәр икки дөләтниң риқабәт күчини ашуридиғанлиқини, буниң узақ мәзгиллик истратегийәлик риқабәт вә истратегийәлик муқимлиққа пайдилиқ болуши мумкинликини илгири сүргән.

Канапати әпәнди техникиниң қандақ қилип хитай билән америка мунасивәтлириниң муһим нуқтисиға айланғанлиқини, чүнки униң икки дөләтниң иқтисад, һәрбий, дипломатик мунасивәтлиригә чоң тәсир көрситидиғанлиқини чүшәндүргән.

Униң қаришичә, пән-техника бир дөләтниң тәрәққиятини вә һәрбий күчини бәлгиләйдиған муһим нәрсә болуп, хитай техникида америка билән тәңлишиш, һәтта униңдин ешип кетиш үчүн хилму хил васитиләрни қоллинип кәлгән. Америка техника ширкәтлири хитайға мәбләғ селиш җәрянида хитайни техника биләнму тәминләшкә мәҗбур болған, йеқинқи йиллардин буян американиң хитайға бәзи муһим техникилиқ мәһсулатларни експорт қилишни чәклиши хитайға еғир зәрбә болған. Техника ахириқи һесабта дөләт хәвпсизликигә четилидиған муһим амил болғини үчүн, америка бу җәһәттики үстүнлүкини давамлиқ сақлиши, коммунист хитай һөкүмитиниң илғар техникидин пайдилинип, зораванлиқ қилишиға имканийәт яритип бәрмәслики керәк икән.

Матев турпин буниңға қошумчә қилип мундақ дегән: “техника, болупму учур техникиси, иҗтимаий таратқу саһәлиридә хитай өзи контрол қилалмайдиған ширкәтләрниң хитай базирида тәрәққий қилишиға пәқәт қизиқмайду. Мәнчә, көплигән америка ширкәтлири, болупму мушу саһәдики ширкәтләр хитайниң чәклимисини, хитайниң базириға йеқин кәлгүсидиму кирәлмәйдиғанлиқини билиду”.

Матев турпинниң қаришичә, коммунист хитайниң тәрәққияти теги-тәктидин алғанда, өзини қоғдашни мәқсәт қилған тәрәққият икән. У мундақ дегән: “биз бу нуқтини һес қилиштин аввал улар техи өзлириниң йәтмәкчи болған мәқситигә йетәлмиди. Шуңа мәнчә бу узун вә җапалиқ риқабәт. Шундақтиму биз бу пурситимиздин наһайити үмидвар болушимиз керәк”.

Ахирида муһакимигә қатнашқучилар аңлиғучиларниң соаллириға җаваб бәргән, бу соаллар русийә-украина урушиниң тәйвәнгә вә америка билән хитай мунасивитигә көрситидиған тәсири, хусусий ширкәт вә карханиларниң америка билән хитайниң иқтисадий мунасивитидә ойнайдиған роли қатарлиқ мәсилиләрни өз ичигә алған.

Лиза тобин ханим окраина урушиниң америка билән хитай мунасивитигә көрситиватқан тәсири һәққидә тохтилип, мундақ дегән: “мәлум мәнидин ейтқанда, бу уруш биз гоя соғуқ мунасивәтләр урушини баштин кәчүргәнгә охшаш, тарихий мелодийәниң бир парчисидур. Украина вәзийити бизгә хитай һәққидә қандақ савақ бәрди? мәнчә, буниңда яхши-яман тәрәпләр бар. яхши тәрипи, биз явропа вә башқа тәрәққий қилған әлләр билән бирликкә келип, путинни иқтисадий җәһәттин қаттиқ җазалидуқ. яман тәрипи, биз нөвити кәлсә хитайғиму бу җазани қоллинимиз дәватимиз, хитайму бизгә иқтисадий уруш қозғиши мумкин, бу җәһәттә униң тәсири русийәниңкидин яман болиду. Шуңа бизниң қилидиған ишимиз, хитайға муһтаҗ тәрәплиримиз, ширкәт вә һөкүмәт қайта қарап чиқишқа тегишлик йәрлиримизни көзитиш вә инчкә тәкшүрүштин ибарәттур”.

Америка карханичилар тәтқиқат орни америкадики демократийә вә карханичилар әркинликини илгири сүрүп, американиң күчи вә дуняға йетәкчилик қилиш иқтидарини өстүрүшни нишан қилған аммиви сиясәт ақиллар мәркизи болуп, илгириму бир нәччә қетим америка билән хитай мунасивитиниң өтмүши, бүгүни вә кәлгүси тоғрулуқ муһакимә йиғинлири өткүзгән.