Америка билән хитай мунасивәтлириниң ақивити қандақ болиду?

Америка ташқи ишлар министири антоний биллинкен әпәнди “берминиң ирқий қирғинчилиқ йоли” көргәзмисини көргәндин кейин сөз қилмақта. 2022-Йили 21-март, вашингтон.

Американиң хитай билән болған мунасивити украина кризисидин кейин техиму яманлишишқа башлиған болуп, американиң сиясәт бәлгилигүчилири хитайниң буниңдин кейинму америка билән һәр җәһәттин дүшмәнлишишкә қарап маңидиғанлиқини тонуп йетип униңға қарши тәдбир елишқа башлиған. Булар идеологийә җәһәттә хитайниң демократийә йолиға маңидиғанлиқиға ишәнмәслик, һалқилиқ техника вә иқтисад җәһәттә хитайдин мутләқ үстүн туруш, хитайниң русийә билән бирлишип рәзиллик иттипақи шәкилләндүрүшигә йол қоймаслиқ қатарлиқ җәһәтләрдә көпрәк ипадиләнмәктә икән.

“вашингтон почтиси гезити” 4-май обзор елан қилип, америка ташқи ишлар министири антони билинкенниң америка һөкүмитиниң хитайға қаритидиған истратегийәлик сиясити һәққидә сөзләйдиған нутқиниң муһим мәзмунини ашкарилиған болуп, украина урушидин кейинки бу вәзийәттә америка һөкүмитиниң әмди хитайни әң асаслиқ рәқиб дәп қарайдиғанлиқи очуқ көрситилгән.

Америкадики кор аналитик тәтқиқат мәркизиниң қурғучиси доктор андерс кор (Anders Corr) бу һәқтә бизгә елхәт арқилиқ қайтурған инкасида мундақ деди: “америкалиқлар ахир хитай компартийәсиниң тәһдитини һес қилди. Үмидим шуки, биз мумкинқәдәр тез һәрикәт қоллинип бу тәһдитни бесиқтурушимиз керәк, әгәр өтмүштин савақ елишимиз бундақ аста болса, сәл кечиккән болимиз”.

Америкадики рәнд сиясәт тәтқиқат мәркизиниң хитай ишлири анализчиси, доктор тимәси һит (Timothy R. Heath) Америкиниң бу мәсилигә дәл вақтида инкас қайтурғанлиқини билдүрүп мундақ деди: “мениңчә, америка һөкүмитиниң бундақ бир сигнални бериши зөрүр иди һәм буни вақтида бәрди. Һазир русийә һәммә адәмниң диққәт мәркизигә айланди. Һалбуки, америка һөкүмити ениқ көрситип өткәндәк, хитай һазир америка үчүн ейтқанда әң чоң, әң муһим вә узақ муддәтлик рәқибдур”.

Тәйвәндә чиқидиған “әркинлик гезити” торида елан қилинған бир мақалидә хитайниң һазирқи дөләт түзүмини өзгәртмәсликиниң ақивити чоңқур тәһлил қилинған болуп, униңда мундақ дейилгән: “50 йилдин буян америка башчилиқидики ғәрб әллири хитайниң һакимийәт түзүмини өзгәртишни мәқсәт қилмиди, бәлки хитайниң 2-дуня урушидин кейин шәкилләнгән дуня тәртипи вә хәлқара қаидигә бойсунушини тәләп қилди. Мушу мәқсәттә америка ғәрб әллиригә йетәкчилик қилип, хитайниң ислаһат елип бериши вә ишикни сиртқа ечиветишигә ярдәм қилди; хитайға көпләп мәбләғ селиш вә содида етибар бериш арқилиқ уни хәлқара иқтисад системисиға елип кирди. Әмма 2012-йил ши җинпиң тәхткә чиққандин кейин, америка сиясийонлири хитайға қаратқан кона сиясәтниң ақмиғанлиқини, бәлки униңдин қалған йошурун апәтниң қайта баш көтүргәнликини көрди. Хитай иқтисадиниң гүллиниши хитайниң һәрбий күчини ашурди, ши җинпиңниң ‛хитай чүши‚ болса америкаға хирис қилидиған шоарға айлинип қалди”.

Хитай рәһбәрлириниң америкаға қаратқан сиясити ши җинпиң дәвригә кәлгәндә түптин өзгәргән болуп, коммунист хитай һөкүмити әсли маһийитини ашкарилиған. Мақалидә бу һәқтә мундақ дейилгән: “дең шявпиң, җаң земин, ху җинтав қатарлиқлар хитайниң зомигәр болмайдиғанлиқи, кәлгүсидиму зомигәр болмайдиғанлиқини җакарлиғаниди. Әмма бу гәпләр, һәтта хитайниң мәхпий гүллиниши ши җинпиң дәвригә кәлгәндә “җәң бөриси” дипломатийәсигә орун бошатти. “ғәрбниң аҗизлишиши билән шәрқ күчләнди” дәп ойлап тәлвиләшкән ши җинпиң куңзи институти, бир бәлвағ бир йол, хуа вей, шинҗаң, хоңкоң мәсилилирини пәйда қилип, ғәрбниң хитайға болған көз қаришини дәрһал өзгәртти. 2017-Йли, тирамп тәхткә чиқип бир йил өтмәйла елан қилинған америка дөләт хәвпсизлики истратегийәси доклатида хитай билән русийә асаслиқ рәқиб дәп көрситилгәниди. Әмдиликтә русийә украинаға һуҗум қилғандин кейин, хитай американиң бирдинбир рәқибигә айлинидиғандәк туриду”.

“америка авази” ниң 28-апрел бәргән хәвиридин қариғанда, америка дөләт мәҗлиси 27-апрел күни җумһурийәтчиләр партийәсидин болған кеңәш палата әзаси анди бар (Andy Barr) оттуриға қойған “американиң русийәгә йүргүзгән имбаргосиға ши җинпиңниң қандақ тосқунлуқ қилғанлиқини баһалаш қанун лайиһәси” ни 394 аваз билән мақуллиған. Ши җинпиңниң исми киргүзүлгән бу қанун лайиһәсиниң тәлипи бойичә болғанда, америка ташқи ишлар министирлики бу қанун күчкә игә болуп 30 күндин кейин америка дөләт мәҗлисигә доклат сунуп, хитай билән русийәниң қандақ һәмкарлашқанлиқи, хитайниң русийәгә ярдәм бәргән-бәрмигәнлики яки русийәниң хәлқара җазадин қечип қутулушиға ярдәм қилған-қилмиғанлиқи тоғрисидики әһвалларни мәлум қилидикән.

Кеңәш палата әзаси анди бар (Andy Barr) дөләт мәҗлиси йиғинида сөз қилип: “бизгә хитай билән русийәниң қандақ һәмкарлашқанлиқиға даир толуқ бир доклат керәк, шундила хәлқни буниңдин хәвәрдар қилалаймиз һәмдә қанун түзгүчиләрниң американиң гео-сиясий риқабәттә утуп чиқиши үчүн асас селишиға ярдәм берәләймиз, американиң һазир бу йеңи рәзиллик оқ бешиға тақабил туридиған вақти кәлди” дегән.

Доктор тимәси һит бу қанун лайиһәси һәққидә тохтилип мундақ деди: “америка дөләт мәҗлиси мақуллиған бу қанун лайиһәси ши җинпиңниң характерини бекитти, әмма америка һөкүмити хитайни техи рәсмий һалда ‛рәзиллик оқ мәркизи‚дөләтлири қатариға киргүзмиди. Бу қанун лайиһәси шуни көрситидуки, америка һөкүмити хитайниң русийәгә һәрбий ярдәм бәргән-бәрмигәнликини тәкшүрүшкә алаһидә көңүл бөлүши керәк. Бу өз нөвитидә хитайни русийәгә һәрбий ярдәм бериштин, шу арқилиқ украинадики бу ечинишлиқ вә азаблиқ урушни узартиветиштин агаһландурғанлиқ һесаблиниду”.

Истратегийә мутәхәссиси доктор әркин әкрәм әпәнди америка дөләт мәҗлиси ши җинпиңниң исмини атап туруп бу қанун лайиһәсини мақуллишиниң ши җинпиңниң сиясий тәқдиригә көрситидиған тәсири һәққидә тохталди. Униң билдүрүшичә, ши җинпиңниң қайта сайлинишиға тәсири көрситидиған әң чоң амил русийәниң украинаға қилған һуҗуминиң ақивити вә хитайниң ички қисмидики кирзислар икән.

Ройтрес агетнлиқиниң хәвәр қилишичә, 4-май күни америка дөләт мәҗлиси американиң йерим өткүзгүчлүк өзәк ясаш санаитигә 52 милярд доллар ярдәм пули бериш арқилиқ американиң бу саһәдики мутләқ үстүнлүкини сақлап, хитай билән болған риқабәттә утуп чиқиш мәсилисини музакирә қилишни башлиған. Андерс кор әпәнди бу һәқтә йоллиған җаваб хетидә мундақ дәйду:

“компютер өзики иқтисад вә һәрбий саһәдә қоллинилидиған муһим техника болуп, болка қақлаш машинисидин тартип аваздин тез учидиған башқурулидиған бомбиларғичә ишлитилиду, кимниң өзәк техникиси илғар болса шунчә есил мәһсулатларни ишләпчиқиралайду вә иқтисад, һәрбий саһәдә башқилардин үстүн туралайду. Биз буниңға охшаш һалқилиқ техникиларни тәрәққий қилдурушқа ярдәм берипла қалмастин, хитайниң астириттин бузғунчилиқ қилип, әрзан маллири арқилиқ бизниң ясаш кәспимизни вәйран қилишиға, андин мәһсулатни контрол қилип мал баһасини өстүриветишигә йол қоймаслиқимиз керәк”.

Доктор әркин әкрәм әпәндиму йерим өткүзгүчкә охшаш һалқилиқ техникиларниң бир дөләтниң риқабәт күчини бәлгиләйдиған муһим амил икәнликини билдүрди.

Андерс кор әпәнди хитай билән америка мунасивәтлириниң кәлгүси һәққидә тохтилип мундақ дәйду: “хитай мәңгү өзинила таллайду вә дуняға хоҗа болушқа уруниду, буниң үчүн у 1970-йилдин бери америка билән дост болуп иқтисадта күчлинивалди. Андин русийә билән бирлишивелип арқимиздин хәнҗәр урди. Украина урушидин кейин русларниң арқисидин хәнҗәр уруши мумкин, путин буниңдин әнсирәйду, чүнки у йирақ шәрқтики қошунини украинаға әвәтип өлүмгә тутуп бәрди, һәрбий күчи аҗизлашти”.

Доктор әркин әкрәм әпәндиму хитайниң һәр вақит пурсәт күтүп туруватқанлиқини, әгәр русийә бу урушта мәғлуп болса, америка билән яришивелиши мумкинликини билдүрди.