Amérika bilen xitay ottura-sherqni talishiwatamdu?

Se'udi erebistan text warisi shahzade muhemmed bin salman xitay re'isi shi jinpingni kütüwaldi. 2022-Yili 8-dékabir, se'udi.

Amérika tashqiy ishlar ministiri bilinkinning se'udi erebistan ziyariti diqqet qozghimaqta.

Amérika tashqiy ishlar ministiri antoniy blinkén 6-iyun seyshenbe küni se'udi erebistan'gha yétip barghan we u yerde se'udi erebistan weli'ehdi muhemmed bin selman bilen körüshken.

Ikki terepning uchrishishi heqqide amérika tashqiy ishlar ministérliqining bayanatchisi teripidin tarqitilghan bayanatta, ikki terepning “Ottura-sherq we bashqa rayonlarda muqimliq, bixeterlik we güllinishni ilgiri sürüshke munasiwetlik mesililerdiki ortaq köz qarashlirini mu'eyyenleshtürgenliki” tilgha élin'ghan.

Bayanatchi millér ependi yene ikki terep “Yemendiki tinchliq, güllinish we bixeterlikni ishqa ashurush üchün, omumyüzlük siyasiy kélishim” tüzüshni pilan qildi, dégen.

Amérika tashqiy ishlar ministiri antoniy bilinkinning ziyariti 3 kün dawam qilidiken. U, bu ziyaritide amérika bilen se'udi erebistan otturisidiki munasiwetlerni qaytidin kücheytishni we amérikaning ottura-sherqte ajizlawatqan tesirini eslige keltürüshni meqset qilidiken.

Xelq'araliq axbaratlarda bu heqte élan qiliniwatqan mulahizilerde déyilishiche, ikki döletning munasiwiti dunya bazirini xam néfit bilen teminlesh mesilisi, néfit ishlepchiqarghuchi döletler teshkilati (OPEC) bilen rusiyening hemkarliqini kücheytishi we se'udi erebistanning xitayning yétekchilikide iran bilen kélishim hasil qilishi hemde 2018-yili “Washin'gton pochtisi” gézitining yazghuchisi jamal qashuggining öltürülüshge oxshash mesililer tüpeylidin yirikliship qalghan iken.

“El-jezire” téléwiziyesi torida élan qilin'ghan “Ottura-sherq amérikadin uzaqliship xitaygha yéqinlishiwatamdu?” mawzuluq mulahize maqaliside déyilishiche, se'udi erebistan hazirgha qeder amérikaning néfit ishlepchiqirish miqdarini ashurush telipini ret qilip kelgen. Emma moskwa bilen bolghan yaxshi munasiwetni saqlap, putinni qollaydighanliqini ipade qilghan. U yene ötken yilining axirida, xitay dölet re'isi shi jinpingni kütüwalghan we xitay-pars qoltuqi hemkarliq kéngishi yighini (GCC) we xitay-ereb döletliri bashliqlar yighinigha sahibxanliq qilghan. Shuningdin kéyin iran bilen bolghan munasiwitinimu xitayning tewsiyesi boyiche normallashturghan iken.

Maqalide déyilishiche, amérika bilen bolghan munasiwetlerdiki bu yéngi pozitsiye peqet se'udi erebistan üchünla emes, belki u ottura-sherqqe ortaq hadise iken. Mesilen, se'udi erebistan, ereb birleshme xelipiliki we misir qatarliq ottura-sherqtiki alte dölet yéqinda xitay bashchiliqidiki “Altun kések döletliri” ( BRICS ) hemkarliqigha qatnishishni telep qilghan.

Türkiyediki hajettepe unwérsitétining oqutquchisi, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependining déyishiche, ottura-sherqtiki döletler xitay bilen hemkarliqni küchlendürüshni arzu qiliwatqan bolup, uning asasliq sewebi xitayning bir muqim bazar bolushi hemde bu döletlerge qarita kishilik hoquq mesilisi qatarliq siyasiy bésimlirining bolmasliqidin iken.

Derweqe, özidimu éghir kishilik hoquq mesilisi mewjut boluwatqan ottura-sherq döletliri xitay bilen bolghan iqtisadiy hemkarliqni kéngeytish bilen birge, xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqinimu körmeske salghan we xitayning qilmishlirini birleshken döletler teshkilati qatarliq xelq'araliq organlarda qoghdighan idi. Téxi yéqinda “Xitay-ereb döletliri hemkarliq munbiri” ning 18-qétimliq bashliqlar uchrishishi üchün xitaygha barghan “Ereb döletliri ittipaqi” wekiller ömiki Uyghur élini ziyaret qilip, xitayning Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqini aqlash teshwiqatining bir parchisi bolghan idi.

Amérikadiki “Amérika-islam munasiwiti kéngishi” ning hökümet ishliri bölümi mudiri robért makkowning radiyomizgha déyishiche, ottura-sherq islam döletliri bu mesilide pütünley öz menpe'etini chiqish qilmaqtiken. U mundaq deydu: “Bu ereb döletlirining menpe'etni özining musulman qérindashlirining kishilik hoquqi we ghururidin üstün körüwatqanliqining yene bir misalidur. Ularning bundaq qilishtiki meqsiti tijaritini yükseldürüsh we xam néfitini téximu yaxshi bahagha sétishtin bashqa nerse emes.”

Birleshme agéntliqining bu heqtiki xewiride éytilishiche, gerche se'udi erebistan qatarliq ottura-sherq döletliri xitay bilen hemkarliqini kücheytiwatqan bolsimu, biraq uning yenila amérikagha éhtiyaji bar iken. Mesilen, se'udi erebistan we bashqa ereb döletliri amérikagha tayan'ghandila, andin ottura-sherqning bixeterlikige kapaletlik qilalaydiken. Chünki iranning yéqinqi yillardiki yadro pilanliri we hemde sudandiki urush qatarliq ziddiyetlerni hel qilishta, ularning amérikagha éhtiyaji bar iken. Nöwette se'udi erebistan yemendiki urushini axirlashturushni pilanlawatqan bolup, bumu amérika arzu qilidighan bir ish iken.

Washin'gtondiki ereb qoltuqi döletliri institutining yuqiri derijilik tetqiqatchisi hüseyin ibish birleshme agéntliqigha qilghan sözide “Perde arqisida, bolupmu bixeterlik we shuninggha oxshash mesililerge kelsek, ikki terepning munasiwiti emeliyette ilgirikidinmu küchlük” dégen.

Doktor erkin ekrem ependining qarishiche, ottura-sherq nöwette amérika we xitay bilen bolghan munasiwetlerni yaxshi tengshep her ikki tereptin menpe'et élishning koyida iken.

Birleshme agéntliqining déyishiche, néfitning her bakining bahasi 100 dollardin töwen bolghachqa, néfit bahasi washin'giton üchün unche jiddiy mesile hésablanmaydiken. Biraq se'udi erebistanning xitay we rusiye bilen bolghan munasiwetlirini kücheytishi, amérika tashqiy ishlar ministirining bu qétimliq ziyaritining muhim noqtisi iken.

Doktor erkin ekrem ependi yene yéngidin yükséliwatqan küch-xitayning ottura-sherqte amérikadin tesir talishiwatqanliqini eskertip, rayondiki döletlerning hazir terep tallashqa mejbur boluwatqanliqini éytti.

“El-jezire” téléwiziyesi torimu bu heqtiki maqaliside amérikaning rayondiki mewjutluqining asasliq sewebining xitaygha taqabil turush bolup qalghanliqini bayan qilghan. Maqalide “Ötken 20 yilda amérika néfit we tebi'iy gaz ishlepchiqirishni kéngeytkenliktin, énérgiye jehette asasen musteqil boldi. Shunga u emdi pars qoltuqi döletlirining néfitige unche mohtaj bolmasliqi mumkin, biraq amérika yenila bu rayon'gha mes'ul bolushta ching turidu. Chünki yüz bergüsi bir toqunushta u xitayni muhim énérgiye teminatidin üzüp tashliyalaydu hemde ittipaqdashlirini énérgiye bilen teminleshni dawam qilalaydu” déyilgen.