Shi jinping dewridiki amérika-xitay munasiwiti: xataliqqa chirmashqan menpe'etler

Amérika-xitay munasiwiti yéqinqi mezgillerde izchil xelq'ara axbarat sahesining muhim témiliridin boluwatqan bolup, ikki terep otturisidiki diplomatik yiriklishishning barghanséri yuqiri pellige chiqiwatqanliqi buningdiki eng gewdilik alahidilik bolup qalmaqta. Halbuki bu yiriklishishning nöwettiki xelq'ara weziyet üchün, jümlidin ikki terepning kelgüsidiki istratégiyelik menpe'etliri üchün némilerdin dérek bérishi 26-séntebirde maykil shuman (Michael Schuman) imzasida “Atlantik” torida élan qilin'ghan mulahize maqaliside tepsiliy bayan qilindi.

Aptorning qarishiche, nöwettiki amérika-xitay munasiwitide körülüwatqan yiriklishishning bash sewebkari shi jinping bolup, xitaydiki qerellik hoquq tapshurushning 10 yilliq sürüki toshush aldida shi jinpingning texttin chüshüshni xalimaywatqanliqi bu jehettiki buzulushni téximu yuqiri pellige élip chiqiwatqanliqi melum. 2022-Yili 16-öktebirde bashlinidighan 20-qurultayda shi jinpingning dawamliq hoquq tutushi asasiy jehettin muqimliship qalghan bolup, yéngi bir “Dahiy” ning hoquqni qoligha élish éhtimaldin bekmu yiraq. Bundaq ehwalda amérika we xitay otturisidiki hemkarliq yaki shériklik munasiwitini düshmenlishishke yüzlendürgen shi jinpingning dawamliq re'is bolushi bu xil düshmenlikni téximu ulghaytiwétishi mumkin iken.

Aptor bu jehettiki buzulushning jawabkarliqi heqqide toxtalghanda xitayning bu rehbirini ötken mezgilde toplan'ghan dölet kapitalini dunya iqtisadi, yéngi pen-téxnika, herbiy ishlar qatarliq sahelerde yétekchi küch boluwatqan amérikining nopuzini aghdurup tashlashqa, shuningdek amérika bash bolup ornitip chiqqan dunyawi tertipni qayta qurup chiqishqa serp qilghan, dep qaraydu. Bundaq ehwalda shi jinping dawamliq halda yene besh yil “Aliy dahiy” bolsa u halda bu xil urunush téximu yuqiri pellige chiqishi éniq iken. Chünki 2012-yili shi jinping hoquqni qoligha alghanda amérika we bashqa gherb ellirining siyasiyonliri uni 1980-yillarda déng shyawping bashlap bergen “Iqtisadiy islahat we échiwétish” ishlirini téximu yughuri pellige élip chiqidu we amérika bilen hemkarlishidu, dep ishinip qalghan. Emma u hakimiyetni qoligha alghandin kéyin bu kishiler özlirining xatalashqanliqini hés qilghan. Idé'ologiyege esebiylerche choqunidighan, milletchilikte uchigha chiqqan hemde siyasiy kontrolluqqa mestane bolghan shi jinping ilgiriki “Péshwaliri” ning basqan yolini bashqa yönilishke burashqa bashlighan.

Shi jinping bu jehette aldi bilen xitayning tashqi siyasetlirini pütünley yéngiwashtin tüzüp chiqqan. Chünki u xitayni dunyadiki eng qudretlik döletke aylandi, dep ishinip qalghan. Shunga u amérika hökümitini özige shérik, dep qarashning ornigha uni özliri üchün eng xeterlik reqib, dep qarighan. Xitayning mewjutluqini amérika bashlamchiliq qiliwatqan dunyawi tertipte rawajlandurushning ornigha xitayni merkez qilghan hakimmutleqliq asasidiki dunyawi tertipni ornitishqa zéhin qoyghan. Amérikani téximu ongay qismaqqa élish üchün shi jinping rusiye prézidénti wiladimir putin bilen qoyuq dostluq munasiwiti ornitip chiqqan.

Emma aptorning qarishiche, shi jinpingning mushundaq bir urunushqa esebiylerche mehliya bolushining özi emeliyette amérika üchün köpligen hékmettin dérek béridiken. Chünki amérika bashchiliqidiki dunyawi tertipni buzup tashlimaqchi boluwatqan bu “Dahiy” emeliyette ashu “Arman” gha yétish üchün özining dölitini shuninggha chushluq “Derman” gha ige qilishqa ajiz kélip qalghan. Buning bilen bu “Dahiy” ashu nishan'gha intilgenséri uning döliti iqtisad we bashqa jehetlerdin qudret tépish ornigha téximu xorap ajizlap mangidiken. Mundaqche éytqanda shi jinping textte qanche uzun oltursa xitayning amérika bilen riqabetlishish iqtidari shunche ajizlap mangidiken.

Bu jehette aptor misal alghan hadisiler heqiqetenmu ré'alliqqa uyghun kélidu. Bolupmu shi jinpingning rehberlikide xitay ijra qiliwatqan siyasetlerning hemmisila bu döletning tolimu nachar bir yosunda idare qiliniwatqanliqini namayan qilidu: aldi bilen xitayning iqtisadi körünerlik derijide astilap ketken؛ shi jinping tüzüp chiqqan tehlikilik tashqi siyasetler dunyadiki köpligen asasliq küchlerni hemde xitayning qoshnilirini xitaydin bekmu yiraqqa sürüp tashlighan؛ shi jinping tüzüp chiqqan bir qatar debdebilik qurulush layihiliri israpchiliq we bashqurushtiki nabapliq tüpeylidin xarab bolushqa yüzlen'gen. Buning bilen shi jinping éghzidin chüshürmey kéliwatqan “Xitay dölitining qed kötürüshini héchkim tosup qalalmaydu” dégen höküm del mushu xil sewebler tüpeylidin emeliyettin bekla uzap ketken. Bu hal amérika üchün hemmidinmu bek éniq bolghanliqi üchün ular diplomatiye, iqtisad, téxnologiye, herbiy we idé'ologiye sahelirining hemmisidila xitay bilen riqabetlishishke mejbur bolghan. Aptor buninggha misal qatarida kompyutér özek (chip) liri saheside amérika yétekchi küch bolushtek weziyetni dawam qildurush üchün amérika hökümitining xitayni özek boyiche iskenjige alghanliqini, buning bilen xitaydiki sana'et sahesining birdinla palech halgha chüshüp qalghanliqini tilgha alidu. Bu heqte söz bolghanda “Tinch okyan kéngishi” aqillar merkizining tetqiqatchisi déyn kamaro (Dane Chamorro) nöwettiki weziyetni omumiy jehettin qarighanda bu xildiki düshmenlishish munasiwitining ékisige qaytishidin ümid yoq, dep qaraydighanliqini alahide tekitleydu. .

“Méningche hazir buningda ötkenki birnechche yilliq ehwalgha qarap höküm chiqirish mumkin. Buningda hemmila ish normalliqtin halqip kétiwatidu. Emma qandaqla bolmisun buningdiki chong weziyet 2014-yilidin awwalqi sewiyege yaki shi jinping hakimiyet béshigha chiqishtin awwalqi dewrge qaytmaydighandek qilidu. Amérika bilen xitay otturisidiki riqabettin köre hemkarliqqa bekrek toyun'ghan munasiwet az dégendimu 30 yilche dawam qildi. Emdi bu ishlarni kelmeske ketti, désekmu bolidu. Hazir xitaydimu, amérikidimu saylamning teyyarliqi jiddiy kétiwatidu. Shunga bundaq ehwalda her ikki terep qarishi terepke bekla küchlük bolghan heriket bilen inkas qayturmasliqi mumkin. Xitayning her jehettiki ehwali nachar boluwatqan ehwalda éniqki shi jinping öz xelqige qarita özining hakimiyet béshida turushining muhimliqini, buning amérika tehditige taqabil turushta kem bolsa bolmaydighanliqini pesh qilishi éniq.”

Aptor alahide diqqet qilghan bir hadise xitay iqtisadining shi jinping dewridiki körünerlik töwenlishi bolghan. 2012-Yili shi jinping hakimiyet béshigha chiqqanda xitay iqtisadining éshish sür'iti sekkiz pirsentke yéqin méngiwatqan bolup, 2022-yilida bu sür'et üch pirsentke chüshüp qalghan. Buningdin kéyin bu sür'etning téximu astilap kétishi hazir muqerrer bolup qaldi, dep qariliwatqanliqi melum. Aptorning qarishiche, bu xil ghayet zor chékinishning bash sewebkari yenila shi jinping hésablindu. Chünki 1980-yillarda xitay hökümiti döletning biwasite halda iqtisadiy saheni kontrol qilishi we uninggha qol tiqi'ishni tedrijiy emeldin qaldurup, chet'eller bilen bolghan soda we meblegh sélish ishlirigha ishikni achqan, shuningdek xususiy shirketlerning bash kötürüshige ijazet bergen. Buning bilen xitayning iqtisadiy ghayet zor kölemde we sür'ette ashqan. Shi jinping dewride bolsa u del buning tetürisini qilip, xususiy shirketlerni basqan. Shundaqla partiyening iqtisadqa bolghan kontrolluqini yüksek pellige élip chiqqan. Buning bilen xususiy igilik éghir cheklime we bésim tüpeylidin bir izda toxtap qalghan. Buning bir ipadisi süpitide xitaydiki ishsizliq téximu éghirlashqan. Shi jinpingning bu xildiki “Xususiy shirketler iqtisad we tesir küchte zoriyip ketse kompartiye üchün tehditke aylinidu” deydighan bu xil idé'ologiye we siyasiy chüshenche bir gewdiliship ketken qarishi tüpeylidin hazir bu xildiki “Kompartiye iqtisadni kontrol qilish” endizisi téximu kücheymekte iken. Shübhisizki bu xitayning iqtisadiy quwwitini téximu ajizlitidighan bir muhim amil bolup qalghan.

Aptor bu jehette amérika üchün téximu paydiliq bolidu, dep qarawatqan yene bir hal xitayning zomigerlik tebi'iti ewjige chiqqanséri dunyadiki küchlerning amérika etrapigha zich uyushushi hésablinidu. Ötken besh-alte yilda amérika teweside barliqqa kelgen ijtima'iy tertipsizlik hadisiliri amérikaning dunyawi küch bolush salahiyitige qara saye tashlighan. Shi jinping bolsa del mushu xil ajizliqni bayqap amérikining ziyini hésabigha xitayning amérikidiki tesirini kéngeytishke urun'ghan. Emdilikte shi jinping bashlap mangghan xitayning barghanséri dunyagha düshmen bolushigha egiship dunyawi démokratik küchlerning amérika bilen birliksep ornitish arzusi küchiyip mangghan. Bolupmu amérika hökümitining xitay bilen bolghan diplomatik munasiwiti buzulushqa bashlighanda yawropa ittipaqi bu halni qarshi almighan. Shuningdek buni siyasiy we iqtisadiy jehettin ziyanliq, dep qarighan. Emma rusiyeni ukra'inagha tajawuz qilishi hemde shi jinpingning bu jeryanda wiladimir putinni pa'al qollap “Tajawuzchiliq mashinisigha may quyushi” ni körgendin kéyin ular amérika hökümiti bilen xitaygha taqabil turush ishlirini meslihetlishishke bashlighan. Shi jinping tajsiman wirusi bashlan'ghandin buyanqi tunji chet'el sepiri üchün ottura asiyagha kelgende putin bilen téximu qoyuq dostluq ornatqan. Ene shu xil seweblerdinmu amérikining tinch okyandiki shérikliridin bolghan yaponiye, jenubiy koréye, awstraliye we yéngi zélandiye 2022-yili iyunda “Shimaliy atlantik ehdi teshkilati” (NATO) ning rehberler yighinigha qatniship xitay tehditi heqqide muzakirileshken. Yéqindin buyan hindistanmu xitay tehditige qarshi amérika bilen hemkarliq ornitishta zor qedemlerni élishqa bashlighan.

Hazir bolsa shi jinpingning “Wirus yuqumini nölge chüshürüsh” sho'ari boyiche xitaydiki awam duch kéliwatqan türlük bésimlar shiddet bilen éshishqa bashlighan. Asasliq sheherlerning we soda rayonlirining qamalgha élinishi, ishsizliqning tézdin éshishi qatarliqlar eng ejellik ajizliqlarning biri bolghan xelq ammisidiki naraziliqqa zémin hazirlighan. Buning bilen béyjing we shangxey qatarliq bir qisim chong sheherlerde “Ya erkinlik ya ölüm” dégendek shekildiki sho'arlar körülüshke bashlighan. Yene beziler bolsa “Wéybo” da ashkara halda “Bay ghojamlar öyliride eyshi-ishret saz bilen, kembegheller ah urushar xiyalida nan bilen” dégendek tékistlerni élan qilghan. Bu heqte söz bolghanda déyn kamaro ependi xitayning nöwettiki iqtisadiy jehettiki chékinishini melum menidin alghanda xitayning zawalliqqa qarap méngiwatqanliqining bir türlük ipadisi, dep qarashqa bolidighanliqini alahide tekitleydu.

“Buningdin bir-ikki yil awwalqi weziyetni yadimizgha alidighan bolsaq shu waqitta eslide ikki terep otturisida bir türlük hemkarliq barliqqa kelse bolatti. Chünki shu waqitta her ikki terep tajsiman wirusining éghir zerbisige uchrighan bolghachqa bu mesilide qolmu-qol tutushup ish körüshi mentiqige toghra kéletti. Emma ishlar undaq bolmidi. Bu wirus heqqide köp talash-tartish otturigha chiqti. Emdi kélip teywen mesilisi otturigha chiqiwatidu. Démek ikki terep otturisida hemkarliship ish körüshning héchqandaq imkaniyiti mewjut emes. Bundin kéyinki weziyet asasiy jehettin toqunushqa tolghan halda rawajlinishi mumkin. Chünki xitay shunche yillardin buyan amérika temin etken shara'itta bay boluwélipla emdi amérika bilen riqabetlishimen, dewatidu. Xitayning hazirqi ehwalidin élip éytsaq, xitayning iqtisadi quwwiti waba mezgilidin kéyin ghayet zor derijide töwenlep ketti. Bolupmu éksport sodisigha zor derijide tayinidighan xitay üchün bu hal téximu shundaq boldi.”

Gerche xitaydiki bu xil ammiwi naraziliq, diplomatiye sahesidiki telwilik, iqtisadiy sahediki chékinish dégenlerning héchqaysi shi jinpingni aghdurup tashlighudek qudretke ige bolmisimu, shi jinpingning dawamliq hakimiyet béshida turushi shübhisiz bu xil yüzlinishni yughuri pellige élip chiqidiken. Bu nuqtini shi jinpingmu tonup yetken bolup, u bu xil selbiy aqiwetning kélip chiqmasliqi üchün nöwette kishilerning diqqitini xitay milletchilikige yötkeshke bashlighan hemde shu arqiliq özining hakimiyet béshida turushining qanunluq we zörür ikenlikini pesh qilmaqchi bolghan. Teywen heqqidiki “Daghdughiliq bayanlar” mu del mushu meqsette otturigha chiqiwatqan bolup, teywen düshmenliki, amérika düshmenliki qatarliq “Düshmenler nezeriyesi” arqiliq dölet ichidiki ghezepni bashqa yaqqa burashqa shi jinping hazir hemmidinmu bekrek mohtaj bolushqa bashlighan. Bu xil köp tereplime ré'alliq mahiyette amérika üchün yenila eng zor derijide paydiliq bolup, nöwette ikki terep otturisidiki sürkilishni yughuri pellige chiqirish, emma biwasite urush qilishtin saqlinish arqiliq amérika eng axirida menpe'et alghuchi, xitay bolsa özining putigha özi palta chépip ziyan tartquchi bolushi muqerrer iken.