Xitayni amérika iqtisadining “Qatili” dep eyibligen pitér nawarroning hökümet kabéntigha daxil bolushi munazire qozghidi

Muxbirimiz irade
2016.12.23
donald-trump.jpg Amérikidiki jumhuriyetchiler partiyisining wekili donald tramp saylam jeryanida sözlewatqan körünüsh. 2016-Yili 8-noyabir, nyu york.
AFP


Nöwette hökümet kabéntini jiddiy teshkillewatqan prézidént donald trampning amérika dölet tijaret kéngishining bashliqliqigha xitayni “Amérika iqtisadini öltürgen qatil” dep atighan, dangliq iqtisadshunas pétér nawarroni teyinlishi küchlük diqqet qozghidi. Xitay resmiy bayanatlirida buninggha diplomatik inkas qayturghan bolsimu, emma xitay hökümitining resmiy axbarat organliri bolghan xelq géziti we yer shari waqti géziti qatarliqlar buninggha küchlük inkas qayturup, bu, amérikining xitay bilen zitleshmekchi boluwatqanliqining ochuq ipadisi, dep körsetken.

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, amérikida saylam riqabiti qiliwatqan mezgillerdila xitaygha qaratqan eyibleshliri bilen diqqet qozghighan donald trampning charshenbe küni özining hökümet kabéntigha tonulghan bir iqtisadshunashni, tonulghandimu xitayni “Qatil we hakimmutleq” dep atash bilen hem xitayning dunya soda teshkilatigha eza bolushini eng qattiq eyiblesh bilen tonulghan pétir nawarroni daxil qilishi küchlük munazire témisi boldi. Tramp uni yéngidin qurulghan we muhim bir wezipe hésablinidighan amérika dölet tijaret kéngishining bashliqliqigha teyinligen bolup, bu yil 67 yashqa kirgen pétir nawarro kaliforniye uniwérisitétining proféssori, iqtisadshunas we sermaye mutexessisi bolup, u trampning saylam pa'aliyetliri mezgilidiki meslihetchilirining biri idi.

Amérikida neshrdin chiqidighan nopuzluq zhurnallardin “Wal sitrit zhurnili” ning xewer qilishiche, u 2011-yili élan qilin'ghan “Xitay seweb bolghan ölüm” namliq kitabning yazghuchisi bolup, uning zor tesir qozghighan bu kitabi 2012-yiligha kelgende hüjjetlik filim qilipmu ishlen'gen iken. U özining bu kitabi we höjjetlik filimide xitayning amérika iqtisadigha we ish bazirigha zor ziyan salghanliqini, uning 2001-yili dunya soda teshkilatigha eza bolushining amérikida 70 mingdin oshuq ish ornining yoqilishigha seweb bolghanliqini, xitayning hem iqtisadiy hem herbiy jehettin asiyadiki birdin-bir qudret bolush niyiti barliqini ilgiri sürüp turup, pütün dunya döletlirini xitaygha qarshi ortaq heriketke ötüsh arqiliq, uning iqtisadiy tereqqiyati jümlidin herbiy tereqqiyatigha asas sélip bériwatqan iqtisadiy tereqqiyatini toxtitishqa chaqirghan we “Eger bir künlerde béshimizda oq we bombilar uchup yürse, u halda eyibleydighan birdin-bir kishi özimiz” dep yazghan iken.

Melum bolushiche, pitér nawarroning wezipisi élan qilin'ghandin kéyin, xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi xu'a chünying kündilik muxbirlarni kütüwélish yighinida muxbirlarning pétir nawarroning bu wezipige teyinlinishige qandaq qaraydighanliqi heqqidiki so'aligha uning ismini tilgha almay turupla, “Bizmu bashqa döletlerge oxshashla amérikining bundin kéyinki siyaset yönilishining qandaq bolidighanliqini diqqet bilen közitiwatimiz. Hemkarliq ikki dölet munasiwetlirining saghlam tereqqiyatini saqlap qélishtiki birdin-bir yol” dégen bir diplomatik jawab bilenla boldi qilghan. Biraq, xitayning hökümet awazi dep tonulidighan xelq kündilik géziti we yer shari waqti gézitlirining buninggha qayturghan inkasi bolsa qattiq bolghan. Xelq kündilik géziti öz xewiride, “Donald trampning xitaygha dawamliq halda wehimilik sözler bilen hujum qilip kelgen bir akadémikni özining kabéntida muhim bir wezipige qoyushi, uning xitay bilen jédelleshküsi kéliwatqanliqini yene bir qedem ilgiriligen halda ispatlap turmaqta” dégen. Ular yene dawam qilip: “Bu tramp hökümitining xitay bilen bolghan munasiwetlerde zitlishishni aldinqi pilan'gha qoyidighanliqidin bisharet bermekte. Bu emdi külidighan ish emes” dégen. Yeni ular ilgiri nawarroning kitabida éytilghan sözlerge külüpla ötüp ketken bolsimu, emma uning hökümet kabéntigha tallinishining weziyetni özgertkenlikini, emdi bu geplerning külüpla ötüp kétidighan emes, diqqetke alidighan geplerge aylan'ghanliqini bildürgen.

Xitay kündilik gézitidiki bu maqalidin qarighanda, xitay trampning saylam mezgilidiki nutuqlirida xitaygha qaratqan eyibleshlirining keynidimu pitér nawarroni bar, dep qaraydighan bolup, xitayning yer shari waqti géziti buni “Bu éniqla yaxshiliqtin bisharet emes” dep yazghan. Wal strit zhurnilining éytishiche, xitay mutexesssilirimu amérika-xitay iqtisadiy munasiwetlirining buzulushining dunya iqtisadigha ziyan salidighanliqini ilgiri sürüp, pitér nawarroning xitayni baldurraq ziyaret qilip, özining köz qarishini özgertishi kéreklikini ilgiri sürmektiken.

Gardiyan gézitining éytishiche, nyuyorktiki asiya tetqiqatliri merkizining bashliqi orwil shél bu heqtiki mulahizi'isde, “Menche, bu, ikki döletning tijaret we sermaye mesiliside heqiqeten bir tengpungsizliq barliqini körsitip béridighan bir ségnal. Emma ishning selbiy teripi nawarroning wezipige teyinlinishi, donald trampning teywen mesilisi, jenubiy déngizning igilik hoquq mesililiri qatarliq mesililerde xitaygha tégishishni dawam qilishi belkim xitayning tengpungluqini téximu buzushi mumkin. Elwette tengpungluq buzulghanda ular téximu urushqaq bolup kétidu” dégen.

Wal strit zhurnili xewiridin qarighanda, amérikiliq iqtisadshunashlar we mutexesssiler, eger, amérika xitaygha qattiq pozitsiyilik qedemlerni tashlighan teqdirde, xitay terepningmu buninggha oxshash inkas qayturushi mumkinlikini perez qilmaqtiken. Bir qisim amérikiliq közetküchiler ikki dölet arisida soda urushi kélip chiqqan teqdirde buning aqiwette her ikkila döletke ziyan ep kélidighanliqini, uning üstige xitayning bundaq bir ishning aldini élish üchün boying shérkiti we amérikining ottura qisimidiki yéza igilik ishlepchiqirishi bilen shughullinidighan chong shérketlerni tramp hökümitige lobiychiliqqa sélishi mumkinlikini, chünki amérika-xitay iqtisadiy munasiwetliri yirikleshse, bu karxanilar ziyan tartidighan bolghachqa ularning trampqa “Nesihet” qilishi mumkinlikini éytqan.

Amérika-xitay munasiwetliri tetqiqatchisi, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependimu tramp hökümitining xitaygha qaritidighan siyasiti üstide toxtalghanda her ikkila dölet dunya iqtisadiy üchün intayin muhim bolghanliqtin ikki dölet munasiwitining buzulushini nurghun döletlerning xalimaydighanliqini, emma trampni xitay siyasitide yenila hazirqi hökümettin qattiqraq bolidu, dep qaraydighanliqini éytqan idi.

Melum bolushiche, pitér nawarro yuqiriqilardin bashqa yene, amérikining teywen bilen bolghan munasiwitini qoyuqlashturushi, uni herbiy esliheler bilen teminlishinimu qollaydighan kishi bolup, u kitabida yene, xuddi donald tramp téxi yéqinda dégen'ge oxshashla “Amérika bir junggo siyasiti déyishni toxtitishi kérek” dégen iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.