“Kishilik hoquq” amérika, xitay munasiwetliride qanchilik salmaqni igileydu ?

Xewerlerge qarighanda, bugun amérika prézidénti barak obama xitay re'isi shi jinping bilen téléfon söhbiti élip barghan bolup, obama shi jinpingning amérika - iran yadro bixeterlik kélishimining imzalinishida oynighan roli we meydanigha rehmet éytqan we sintebirdiki ziyaritini qarshi alidighanliqini éytqan. Aqsaray tor bétide xitay re'isi shi jinpingning séntebirde amérikigha qilidighan ziyaritini bayqut qilish chaqiriqigha awaz qoshuwatqanlar barghanche köpiyiwatqan, amérikining qanun chiqirip, xitaygha émbargo qoyushini we xitaygha kishilik hoqoq jehette ijabiy yönilishke qedem tashlashqa jiddi rewishte bésim ishlitishini telep qiliwatqan bir peytte, obama bilen shi jinpingning bolup ötken bu téléfon söhbiti, köp qirliq riqabet we her tereplik hemkarliqlar arqiliq baghlan'ghan amérka - xitay munasiwetlirining bundin kéyinki yönilishi we xitayning kishilik hoquq jehettiki ijabiy ilgirileshlirige qarita yéngidin mulahizilerni meydan'gha keltürmekte.

Sintebirde xitay dölet re'isi shi jinping washin'gtonda dölet ishliri ziyaritide bolmaqchi. Uning bu ziyariti del xitay jenubiy déngizda quruwatqan sün'iy arallar mesilisi we shundaqla amérikining dölet organlirining tor sistémisigha qilin'ghan zor kölemlik tor hujumi we kishilik hoquq adwokatlirini keng kölemlik tutqun qilip amérika we kishilik hoquq teshkilatlirining resmiy yusundiki tenqidige uchrighanliq sewebidin ikki dölet arisidiki munasiwetler jiddiyleshken mezgilge toghra keldi. Közetküchiler xitaydiki kishilik hoquq mesilisining söhbette muzakire qilinidighan muhim téma bolushini perez qilmaqta we amérika, xitay munasiwiti yéngi tarixy basquchta turuwatqanliqini otturigha qoyup, ikki dölet rehberlirining bu nöwetlik di'alogining xitayning özgirishide ünüm hasil qilishini arzu qilmaqta.

Amérika awazi radiyosida amérika, xitay munasiwetliri heqqide mulahize élan qilghan, béyjing bahari zhurnilining muherriri xu ping ependi öz köz qarashlirini otturigha qoyup :

“Xitay bilen amérika diplomatik munasiwiti yéngi tarixiy bashlinish nuqtisida turmaqta, shi jinpngning bu qétimliq amérika ziyariti xitayning paychek krizisida iqtisadi chüshken, ijtima'iy, siyasiy weziyiti dawalghuchta turghan, kishilik hoquq adwokatlirini qanunsiz tutqun qilip kishilik hoquq her jehette murekkep weziyetke yüzliniwatqan, amérika bilen bolghan munasiwitimu intayin nazuklashqan bir alahide shara'itqa toghra keldi, bu amérika üchün xitaygha her jehette bésim ishliteleydighan we uni özgerteleydighan yaxshi purset bolalaydu” dep körsetti.

Emeliyette, gerche amérika terepning xitay bilen bolghan her xil uchrishish - yighinlarda xitay kishilik hoquq mesilisini izchil otturigha qoyup kelgenliki melum bolsimu, biraq xelq'ara axbaratlarda élan qiliniwatqan köpligen mulahizilerde bu qétim obama bilen shi jinping uchrishishida kishilik hoqoq mesilisining orni we ünümige qarita guman kücheymekte.

Aqsaraygha shi jinping ziyaritini bayqut qilish teklipini küchlük qollighuchi teshkilatlarning biri amérika Uyghur birleshmisi bolup, bu teshkilatmu iyunda washin'gitonda amérika - xitay istratégiye we iqtisad hemkarliq yighini bashlashtin burun amérikida pa'aliyet élip bériwatqan 9 kishilik hoquq orgini qatarida birleshme bayanat élan qilip, yighinda kishilik hoquq mesilisining otturigha qoyulushini telep qilghan idi. Birleshmining re'isi alim syitof ependi ziyaritimizni qobul qilip, bu ikki dölet rehberliri uchrishishning ikkila dölet üchün intayin muhim ikenlikini, shu seweblik gerche shi jinping ziyaritining bayqut qilinishigha ümidlik qarimisimu, emma obamaning kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyidighanliqidin guman qilmaydighanliqini bildürdi.

Alim séyitof ependining mulahize qilishiche,gerche amérika, xitay munasiwetliri shundaqla xitay weziyiti intayin dawalghuchta tursimu, amérikining diplomatiye exlaqi, kishilik hoquq we her jehettiki qimmet ölchimi boyiche qarighanda, amérika xitaygha paydisiz bu weziyetni riqabetchisini yiqitidighan bir purset dep paydilanmaydu we ilgirikidin mutleq perqliq bir siyaset qollinishimu natayin. Yene bir tereptin, amérika prézidénti barak obama shi jinping bilen bu qétimliq söhbette shimaliy koriye, iranning yadro mesilisi, jenubiy déngiz we tor bixeterliki mesililirini muhim mesililer qatarida muzakire qilishi we ikki dölet arisidiki jiddiy mesililer qatarida xitayni agahlandurup ötüshi éniq. Kishilik hoquq mesilisi gerche muhim mesile bolsimu, ikki döletning uzaq muddetlik menpe'et we munasiwetliri chong gewdiside uning igileydighan salmiqi arzuyimizdikidek zor emes, bu ri'alliqni tonup yétish kérek.