Җиддийлишиватқан америка-хитай мунасивити урушқа айлинип кетәмду?

Мухбиримиз әзиз
2021.05.03
Җиддийлишиватқан америка-хитай мунасивити урушқа айлинип кетәмду? Америка деңиз армийиси F-35B чақмақ II күрәшчи айропилани җәнубий деңиздики учуш суписиға қонушқа тәйярлиқ қилмақта. 2020-Йили 18-апрел.
REUTERS

Америка-хитай мунасивитидики җиддийлик икки тәрәпниң сода уруши сөһбитидин кейин күчийип маңған болсиму, америка һөкүмитиниң уйғур дияридики сиясий бастуруш қилмишини “ирқий қирғинчилиқ” дәп җакарлишидин кейин әң юқири пәллигә чиқти. Буниң билән бир вақитта хитай һөкүмити йиллардин буян давам қилдуруватқан деңиз зомигәрлик қилмишиниң тәйвән боғузи әтрапида йеңи җиддийлик пәйда қилиши, америка-хитай ташқи ишлар министирлириниң аляска сөһбитидики қатмаллиқ һәмдә америка билән ғәрб дунясиниң, җүмлидин явропа иттипақиниң хитайға қарши пикир бирдәклики һасил қилишидики тәрәққиятлар икки тәрәп оттурисида әмди илгирики вақитларда мәвҗут болған “достанилик вә баравәрлик” асасидики мунасивәтниң кәлмәскә кәткәнликини барғансери ашкара әкс әттүрүшкә башлиди. Буниң билән бу хил йосундики чоңқурлаватқан йирикликниң америка-хитай оттурисида йеңи бир мәйдан зор көләмлик урушқа һамилидар болуши һәққидики тәхминләр вә мулаһизиләр көпләп оттуриға чиқишқа башлиди.

Йеқинда америка деңиз армийәсиниң сабиқ төт юлтузлуқ адмирали, америка сиясий сәһнисидә бир мәһәл парлиған мәшһур шәхсләрниң бири җеймис ставридс (James G. Stavridis) Ниң “2034-йили: кейинки нөвәтлик дуня уруши” намлиқ романи 2021-йили мартта нәшрдин чиққандин кейин америка деңиз армийәси вә NATO бирләшмә деңиз армийәсидә оттуз йилчә түрлүк қоманданлиқ вәзипилиридә болған, дипломатийә вә қанун пәнлири бойичә америкадики даңлиқ алий мәктәпләрдин болған тафтис университетидин докторлуқ унвани алған бу кишиниң мәзкур йеңи романини көплигән анализчилар роман дегәндин көрә америка билән хитай оттурисидики мунасивәтниң кәлгүси тәрәққиятидин берилгән бешарәт, дәп қарашқа башлиди.

“нйо-йорк вақти” гезитиниң кәспий обзорчиси томас фредманниң бу һәқтики обзорини дәл әнә шу хил пикирләрниң бири, дейишкә болиду.

Томасниң қаришичә, гәрчә бу бир роман шәклидә баян қилинған вәқәликләр болсиму, әмма буниңдин кейинки 13 йилда болидиған бәзи ишлар мәнтиқлиқ “пәрәз” шәклидә оттуриға қоюлған. Болупму иран билән хитайниң һәмкарлиқи, хитай билән русийә оттурисидики шериклик мунасивити қатарлиқлар йәнә бир яқтин демократийәни бир яққа қайрип қойидиған бу үч дөләт оттурисидики иқтисадий мәнпәәтни чөридигән реаллиқниң һәқиқий инкаси шәклидә оттуриға қоюлған. Бу хилдики америка вә хитайниң өз алдиға иттипақдашлар гуруһи һасил қилишини болса йәнә нурғун мутәхәссисләр икки зор күч оттурисидики сүркилишниң йеңи урушқа йүзлиниши, дәп қаримақтаикән. Гәрчә бу хил йеңи урушниң қачан йүз беришигә кесип бирнәрсә дегили болмисиму, әмма униң һазир еһтималлиққа қарап йүзлиниватқанлиқи алаһидә диққәт қилишқа әрзийдикән. Бу һәқтә сөз болғанда хәмшир университетиниң профессори майкил клар әпәнди хитай һөкүмитиниң иқтисадий җәһәттин қудрәт тапқанлиқтәк реаллиқни өз дөлитиниң мәсилилирини һәл қилишқа әмәс, әксичә америка билән үзәңгә соқуштурушқа ишләтмәкчи болушини “бу хил урушқа сорун һазирлаш” дәп қарайдикән. У мундақ деди:

“илгири ‛соғуқ мунасивәтләр уруши‚ ахирлашқандин кейин американиң дуняви йетәкчилик ролиға хирис пәйда қилғучи башқа амиллар мәвҗут әмәс иди. Буниң билән америка йеганә дәриҗидин ташқири күч сүпитидә мәвҗут болуп кәлгәниди. Әмма өткән йигирмә-‍оттуз йилда хитай тәдриҗий америка дуч келиватқан бир йеңи рәқиб болуп қеливатиду. Улар ялғуз иқтисадий вә сиясий-җуғрапийә нуқтисидинла әмәс, йәнә һәрбий җәһәттинму бизгә рәқиб болуватиду. Америкиниң мәнпәәти нуқтисидин алғанда буни бизниң каримиз болмисиму болидиған тәһдитләр, дейәлмәймиз. Чүнки хитай һазир бизниң мәнпәәтимизгә қобул қилишқа болмайдиған дәриҗидә тәһдит селишқа башлиди. Улар һазир өзлириниң ешип бериватқан иқтисадий қудритини бизгә қарши ишлитишкә урунуватиду һәмдә өзлириниң асиядики һәрбий тәсирини ашуруватиду. Америка һөкүмитиниң нәзиридә болса буларниң һәммиси тәһдит, дәп қарилиду. Дәл шундақ болғанлиқи үчүн бу һал һазир америка ташқи сияситиниң әң муһим мәркизий нуқтиси болуп қеливатиду. Бу илгири трамп һөкүмити дәвридә шундақ болған болса һазирқи байдин һөкүмитиниң нәзиридиму шундақ болуватиду.”

Америка деңиз армийә университетидин профессор лайл голдстейнниң қаришичә, нөвәттә икки тәрәп оттурисидики дипломатик алақидә көрүлүватқан мәсилиләр бир-икки қетимлиқ сөһбәт биләнла һәл қилип кәткили болидиған мәсилиләр әмәс икән. Бу қетимқи аляска сөһбитиниң һечқандақ нәтиҗигә еришәлмигәнликиму буниң бир испати икән. Йәнә келип хитайниң һазир һәдесә тәйвән әтрапида һәрбий күч топлап, америкиниң тинч ‍окяндики мәнпәәтигә хирис қилиши мушундақ бир урушниң алдинқи шәртлирини һазирлимақтикән. ‍У мундақ деди: “илгири икки тәрәп оттурисида көплигән ушшақ-чүшшәк мәсилиләр бар болсиму әмма һәрбий тоқунуш йүз бәргүдәк ишлар йоқ ‍иди. Бу һал нәччә он йил шундақ давам қилди. Йәнә келип һәр икки тәрәп урушниң ақивити наһайити қабаһәтлик болидиғанлиқини билгәчкә бундақ йүзлиниш көрүлмигән иди. Әмма һазир көплигән зил нуқтилар буниңдин орун еливатиду. Биринчиси, тәйвән мәсилиси һазир бәкла җиддий болуватиду. Мушу учқун бәкрәк улғийип кәтсә униң йеңи бир мәйдан урушқа айлинип кетиш еһтималлиқи көрүлүватиду. Әгәр шундақ бир уруш башлинип қалса бу уруш афғанистан яки ирақтики урушлиримиздәк болмайду. Буниңда нәччә онмиң, һәтта нәччә йүз миң әскәр сәпәрвәр қилиниши мумкин. ядро қораллириму ишлитилиши мумкин. Бу һәқиқәтәнму хәтәрлик бир һал. Иккинчиси, шималий корейә мәсилисиму муһим. Андин қалса хитайниң җәнубий хитай деңизидики земин дәвасиғиму сәл қарашқа болмайду. Бундақ һадисә тарихта болған. Мәсилән, 1950-йили америка билән хитай икки тәрәп болуп корейә йерим арилида уруш қилған. Һазир иқтисадий амил бу йирикликниң муһим нуқтисида болуватиду, әмма тәйвән мәсилисиму буниңдики задила сәл қариғили болмайдиған йәнә бир амил”.

Профессори майкил клар әпәндиниң қаришичә, навада америка билән хитай нөвәттики барғансери юқири пәллигә чиқиватқан дипломатик тоқунуш мәсилилирини мувапиқ һәл қилип кетәлмисә икки тәрәп оттурисидики урушниң реаллиққа айлиниши еһтималдин йирақ әмәс икән. У мундақ деди: “бизниң һазирқи һәрбий ‍орунлаштурма ишлиримиз хитай деңизидики тәвәликниң сиртидики җайларда давам қиливатиду. Бизниң һәрбий парахотлиримиз, авиаматка вә айропиланлиримиз окинава базиси, гуам арили, җәнубий корейә вә тәйвән боғузи қатарлиқ җайларға топлиниватиду. Шуниң билән биргә хитай һөкүмитиму җиддий рәвиштә өзлириниң деңиз тәвәлики болған җайларда зор көләмдә һәрбий күч топлаватиду. Илгири чәтәл деңиз армийәсигә йеңилип кәлгән хитай һазир өзини бу җәһәттә күчләндүрүшкә алаһидә зеһин қоюватиду. Йәнә келип хитай һөкүмити мәмликәт ичидә ‛җаһангирликниң бозәк қилишиға қарши туруш‚ дегәндәк милләтчилик тәшвиқатлирини базарға селиватиду. Бундақ әһвалда икки тәрәп оттурисида күчийиватқан бу истратегийәлик тоқунуш мувапиқ һәл қилинмиса бу ениқла бир мәйдан урушқа айлинип кетиши мумкин. Һазирчә икки тәрәп оттурисида қораллиқ тоқунуш көрүлмиди. Әмма бу хил қораллиқ тоқунуш бүгүн яки әтә көрүлүши, буниң билән бу тоқунуш зор көләмлик ‍урушқа айлинип кетиши пүтүнләй мумкин.”

Хитай-америка мунасивитидә көрүлүшкә башлиған җиддийликниң бир муһим сәвәби қатарида уйғурлар вә башқа хитай болмиған милләтләр учраватқан зулумни тилға алған профессор лайл голдстейнниң пикричә, америка һөкүмити бундин кейинки мунасивәтлик сөһбәттә бу мәсилиләрни бәкрәк тәкитлисә бу һал әксичә бу хәлқләрни техиму еғир паҗиәгә иттириши мумкин икән. ‍У мундақ деди: “хитайниң чеграсидила хитай билән хоши йоқ дөләтләр хели бар. Мәсилән, вейтнамни алса вейтнамлиқлар хитайниң гепи чиқса беши ағрийду. Хитайниң ичигә қарайдиған болсақ моңғуллар, тибәтләр, шинҗаңдики милләтләрниң һәммисила хитайни яман көриду. Хитай һөкүмити болупму уйғурларни ‛террорлуққа қарши дуняви уруш‚ арқилиқ көп бастурувәтти. Шуниңдин кейин хитай һөкүмити уйғурларниң афғанистанға берип талибанға қошулғанлиқи һәмдә һазир сүрийәгә берип даишқа қошулғанлиқини көп тилға еливатиду. Буниңдин башқа хитай йәнә ‍уйғурларниң қандақ зораван хәлқ икәнликигә мисал үчүн бейҗиңдики вә кунмиңдики бир қисим вәқәләрни тәшвиқ қиливатиду. Әмди болса уйғурларниң ирқий қирғинчилиққа дуч келиватқанлиқи һәққидики һөкүмләр оттуриға чиқиватиду. У җайдики әһвалниң еғирлиқи ениқ. Әмма мениңчә америка һөкүмити бу мәсилини хитай билән болған мунасивәттики муһим нуқтилардин қиливалса бу һал уйғурлар, тибәтләр яки моңғулларниң вәзийитини техиму яманлаштуруветиши мумкин. Чүнки хитай у чағда бу хәлқләрни техиму қаттиқ искәнҗигә алиду.”

Профессор майкил клар әпәнди нөвәттә америка башчилиқидики ғәрб дөләтлириниң хитайға қарши иттипақдашлиқ бәрпа қилиш қәдимигә наһайити юқири баһа бериду. Униң қаришичә, америкиниң һиндистан, японийә вә австралийә билән “төт дөләт иттипақи” бәрпа қилиши хитайниң нөвәттә барғансери ешип бериватқан һәрбий тәһдитлирини чәкләштә зор рол ойнайдикән. ‍У мунади деди: “төт дөләт иттипақи әмәлийәттә ‛шималий атлантик ‍окян әһди тәшкилати‚ға охшаш бир гәвдини асия тәвәсидә бәрпа қилишни көзлигән бир һадисә. Буни сабиқ ташқи ишлар министири майкил помпейо чүшинишлик қилип ‛биз хитайни искәнҗигә алимиз дәйдикәнмиз, җәзмән достлиримиз билән қол тутушуп хитайға қарши бир һәрбий иттипақни асияда барлиққа кәлтүрүшимиз лазим‚ дәп шәрһлигән. Шуңа японийә, һиндистан, австралийә вә америка оттурисидики бу һәмкарлиқ вуҗудқа кәлди. Бу дөләтләр оттурисида һазир һәрбий ишлар вә истихбарат ишлирида һәмкарлиқ күчийиватиду. Әмди бир йерим милярдлиқ нопуси болған хитай болса буни ‛америка башчилиқидики ғәрб җаһангирлири бизниң зор дөләткә айлинишимизни көрәлмәйватиду‚ дәп чүшиниватиду.”

Мәлум болушичә, хитай һөкүмитиму нөвәттә өзи билән бир муқамда товлайдиғанлардин “дост” издәватқан болуп, ғәрб дөләтлириниң бу хилдики һәмкарлиқини әйибләп кәлмәктикән. Йеқинда хитай армийәсиниң генераллиридин җин йинән бир қетимлиқ сөһбәттә “австралийәниң һәрбий қуввитини ашуримиз, дейиши бизниң пәрвайимизғиму кәлмәйду. Биз бундақ аҗиз, ириқчи вә өз путиға өзи палта чапидиғанларни көзгә илипму қоймаймиз” дегән. Әмма австралийә ички ишлар министири карен андрев буни кәскин әйибләп австралийәниң кәлгүси он йилда һәрбий ишлар үчүн 270 милярд америка доллири аҗритидиғанлиқини, шуниңдәк “тегишлик һәрикәт” қоллиништин ваз кәчмәйдиғанлиқини тәкитлигән. Нөвәттә бу һәқтики көплигән мулаһизиләр арқиму-арқидин оттуриға чиқмақтикән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.