Jiddiylishiwatqan amérika-xitay munasiwiti urushqa aylinip kétemdu?

Amérika-xitay munasiwitidiki jiddiylik ikki terepning soda urushi söhbitidin kéyin küchiyip mangghan bolsimu, amérika hökümitining Uyghur diyaridiki siyasiy basturush qilmishini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlishidin kéyin eng yuqiri pellige chiqti. Buning bilen bir waqitta xitay hökümiti yillardin buyan dawam qilduruwatqan déngiz zomigerlik qilmishining teywen boghuzi etrapida yéngi jiddiylik peyda qilishi, amérika-xitay tashqi ishlar ministirlirining alyaska söhbitidiki qatmalliq hemde amérika bilen gherb dunyasining, jümlidin yawropa ittipaqining xitaygha qarshi pikir birdekliki hasil qilishidiki tereqqiyatlar ikki terep otturisida emdi ilgiriki waqitlarda mewjut bolghan “Dostanilik we barawerlik” asasidiki munasiwetning kelmeske ketkenlikini barghanséri ashkara eks ettürüshke bashlidi. Buning bilen bu xil yosundiki chongqurlawatqan yiriklikning amérika-xitay otturisida yéngi bir meydan zor kölemlik urushqa hamilidar bolushi heqqidiki texminler we mulahiziler köplep otturigha chiqishqa bashlidi.

Yéqinda amérika déngiz armiyesining sabiq töt yultuzluq admirali, amérika siyasiy sehniside bir mehel parlighan meshhur shexslerning biri jéymis stawrids (James G. Stavridis) Ning “2034-Yili: kéyinki nöwetlik dunya urushi” namliq romani 2021-yili martta neshrdin chiqqandin kéyin amérika déngiz armiyesi we NATO birleshme déngiz armiyeside ottuz yilche türlük qomandanliq wezipiliride bolghan, diplomatiye we qanun penliri boyiche amérikadiki dangliq aliy mekteplerdin bolghan taftis uniwérsitétidin doktorluq unwani alghan bu kishining mezkur yéngi romanini köpligen analizchilar roman dégendin köre amérika bilen xitay otturisidiki munasiwetning kelgüsi tereqqiyatidin bérilgen bésharet, dep qarashqa bashlidi.

“Nyo-york waqti” gézitining kespiy obzorchisi tomas frédmanning bu heqtiki obzorini del ene shu xil pikirlerning biri, déyishke bolidu.

Tomasning qarishiche, gerche bu bir roman sheklide bayan qilin'ghan weqelikler bolsimu, emma buningdin kéyinki 13 yilda bolidighan bezi ishlar mentiqliq “Perez” sheklide otturigha qoyulghan. Bolupmu iran bilen xitayning hemkarliqi, xitay bilen rusiye otturisidiki shériklik munasiwiti qatarliqlar yene bir yaqtin démokratiyeni bir yaqqa qayrip qoyidighan bu üch dölet otturisidiki iqtisadiy menpe'etni chöridigen ré'alliqning heqiqiy inkasi sheklide otturigha qoyulghan. Bu xildiki amérika we xitayning öz aldigha ittipaqdashlar guruhi hasil qilishini bolsa yene nurghun mutexessisler ikki zor küch otturisidiki sürkilishning yéngi urushqa yüzlinishi, dep qarimaqta'iken. Gerche bu xil yéngi urushning qachan yüz bérishige késip birnerse dégili bolmisimu, emma uning hazir éhtimalliqqa qarap yüzliniwatqanliqi alahide diqqet qilishqa erziydiken. Bu heqte söz bolghanda xemshir uniwérsitétining proféssori maykil klar ependi xitay hökümitining iqtisadiy jehettin qudret tapqanliqtek ré'alliqni öz dölitining mesililirini hel qilishqa emes, eksiche amérika bilen üzengge soqushturushqa ishletmekchi bolushini “Bu xil urushqa sorun hazirlash” dep qaraydiken. U mundaq dédi:

“Ilgiri ‛soghuq munasiwetler urushi‚ axirlashqandin kéyin amérikaning dunyawi yétekchilik roligha xiris peyda qilghuchi bashqa amillar mewjut emes idi. Buning bilen amérika yégane derijidin tashqiri küch süpitide mewjut bolup kelgenidi. Emma ötken yigirme-‍ottuz yilda xitay tedrijiy amérika duch kéliwatqan bir yéngi reqib bolup qéliwatidu. Ular yalghuz iqtisadiy we siyasiy-jughrapiye nuqtisidinla emes, yene herbiy jehettinmu bizge reqib boluwatidu. Amérikining menpe'eti nuqtisidin alghanda buni bizning karimiz bolmisimu bolidighan tehditler, déyelmeymiz. Chünki xitay hazir bizning menpe'etimizge qobul qilishqa bolmaydighan derijide tehdit sélishqa bashlidi. Ular hazir özlirining éship bériwatqan iqtisadiy qudritini bizge qarshi ishlitishke urunuwatidu hemde özlirining asiyadiki herbiy tesirini ashuruwatidu. Amérika hökümitining neziride bolsa bularning hemmisi tehdit, dep qarilidu. Del shundaq bolghanliqi üchün bu hal hazir amérika tashqi siyasitining eng muhim merkiziy nuqtisi bolup qéliwatidu. Bu ilgiri tramp hökümiti dewride shundaq bolghan bolsa hazirqi baydin hökümitining neziridimu shundaq boluwatidu.”

Amérika déngiz armiye uniwérsitétidin proféssor layl goldstéynning qarishiche, nöwette ikki terep otturisidiki diplomatik alaqide körülüwatqan mesililer bir-ikki qétimliq söhbet bilenla hel qilip ketkili bolidighan mesililer emes iken. Bu qétimqi alyaska söhbitining héchqandaq netijige érishelmigenlikimu buning bir ispati iken. Yene kélip xitayning hazir hedése teywen etrapida herbiy küch toplap, amérikining tinch ‍okyandiki menpe'etige xiris qilishi mushundaq bir urushning aldinqi shertlirini hazirlimaqtiken. ‍U mundaq dédi: “Ilgiri ikki terep otturisida köpligen ushshaq-chüshshek mesililer bar bolsimu emma herbiy toqunush yüz bergüdek ishlar yoq ‍idi. Bu hal nechche on yil shundaq dawam qildi. Yene kélip her ikki terep urushning aqiwiti nahayiti qabahetlik bolidighanliqini bilgechke bundaq yüzlinish körülmigen idi. Emma hazir köpligen zil nuqtilar buningdin orun éliwatidu. Birinchisi, teywen mesilisi hazir bekla jiddiy boluwatidu. Mushu uchqun bekrek ulghiyip ketse uning yéngi bir meydan urushqa aylinip kétish éhtimalliqi körülüwatidu. Eger shundaq bir urush bashlinip qalsa bu urush afghanistan yaki iraqtiki urushlirimizdek bolmaydu. Buningda nechche onming, hetta nechche yüz ming esker seperwer qilinishi mumkin. Yadro qorallirimu ishlitilishi mumkin. Bu heqiqetenmu xeterlik bir hal. Ikkinchisi, shimaliy koréye mesilisimu muhim. Andin qalsa xitayning jenubiy xitay déngizidiki zémin dewasighimu sel qarashqa bolmaydu. Bundaq hadise tarixta bolghan. Mesilen, 1950-yili amérika bilen xitay ikki terep bolup koréye yérim arilida urush qilghan. Hazir iqtisadiy amil bu yiriklikning muhim nuqtisida boluwatidu, emma teywen mesilisimu buningdiki zadila sel qarighili bolmaydighan yene bir amil”.

Proféssori maykil klar ependining qarishiche, nawada amérika bilen xitay nöwettiki barghanséri yuqiri pellige chiqiwatqan diplomatik toqunush mesililirini muwapiq hel qilip kételmise ikki terep otturisidiki urushning ré'alliqqa aylinishi éhtimaldin yiraq emes iken. U mundaq dédi: “Bizning hazirqi herbiy ‍orunlashturma ishlirimiz xitay déngizidiki tewelikning sirtidiki jaylarda dawam qiliwatidu. Bizning herbiy paraxotlirimiz, awi'amatka we ayropilanlirimiz okinawa bazisi, gu'am arili, jenubiy koréye we teywen boghuzi qatarliq jaylargha topliniwatidu. Shuning bilen birge xitay hökümitimu jiddiy rewishte özlirining déngiz teweliki bolghan jaylarda zor kölemde herbiy küch toplawatidu. Ilgiri chet'el déngiz armiyesige yéngilip kelgen xitay hazir özini bu jehette küchlendürüshke alahide zéhin qoyuwatidu. Yene kélip xitay hökümiti memliket ichide ‛jahan'girlikning bozek qilishigha qarshi turush‚ dégendek milletchilik teshwiqatlirini bazargha séliwatidu. Bundaq ehwalda ikki terep otturisida küchiyiwatqan bu istratégiyelik toqunush muwapiq hel qilinmisa bu éniqla bir meydan urushqa aylinip kétishi mumkin. Hazirche ikki terep otturisida qoralliq toqunush körülmidi. Emma bu xil qoralliq toqunush bügün yaki ete körülüshi, buning bilen bu toqunush zor kölemlik ‍urushqa aylinip kétishi pütünley mumkin.”

Xitay-amérika munasiwitide körülüshke bashlighan jiddiylikning bir muhim sewebi qatarida Uyghurlar we bashqa xitay bolmighan milletler uchrawatqan zulumni tilgha alghan proféssor layl goldstéynning pikriche, amérika hökümiti bundin kéyinki munasiwetlik söhbette bu mesililerni bekrek tekitlise bu hal eksiche bu xelqlerni téximu éghir paji'ege ittirishi mumkin iken. ‍U mundaq dédi: “Xitayning chégrasidila xitay bilen xoshi yoq döletler xéli bar. Mesilen, wéytnamni alsa wéytnamliqlar xitayning gépi chiqsa béshi aghriydu. Xitayning ichige qaraydighan bolsaq mongghullar, tibetler, shinjangdiki milletlerning hemmisila xitayni yaman köridu. Xitay hökümiti bolupmu Uyghurlarni ‛térrorluqqa qarshi dunyawi urush‚ arqiliq köp basturuwetti. Shuningdin kéyin xitay hökümiti Uyghurlarning afghanistan'gha bérip taliban'gha qoshulghanliqi hemde hazir süriyege bérip da'ishqa qoshulghanliqini köp tilgha éliwatidu. Buningdin bashqa xitay yene ‍uyghurlarning qandaq zorawan xelq ikenlikige misal üchün béyjingdiki we kunmingdiki bir qisim weqelerni teshwiq qiliwatidu. Emdi bolsa Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa duch kéliwatqanliqi heqqidiki hökümler otturigha chiqiwatidu. U jaydiki ehwalning éghirliqi éniq. Emma méningche amérika hökümiti bu mesilini xitay bilen bolghan munasiwettiki muhim nuqtilardin qiliwalsa bu hal Uyghurlar, tibetler yaki mongghullarning weziyitini téximu yamanlashturuwétishi mumkin. Chünki xitay u chaghda bu xelqlerni téximu qattiq iskenjige alidu.”

Proféssor maykil klar ependi nöwette amérika bashchiliqidiki gherb döletlirining xitaygha qarshi ittipaqdashliq berpa qilish qedimige nahayiti yuqiri baha béridu. Uning qarishiche, amérikining hindistan, yaponiye we awstraliye bilen “Töt dölet ittipaqi” berpa qilishi xitayning nöwette barghanséri éship bériwatqan herbiy tehditlirini chekleshte zor rol oynaydiken. ‍U munadi dédi: “Töt dölet ittipaqi emeliyette ‛shimaliy atlantik ‍okyan ehdi teshkilati‚gha oxshash bir gewdini asiya teweside berpa qilishni közligen bir hadise. Buni sabiq tashqi ishlar ministiri maykil pompéyo chüshinishlik qilip ‛biz xitayni iskenjige alimiz deydikenmiz, jezmen dostlirimiz bilen qol tutushup xitaygha qarshi bir herbiy ittipaqni asiyada barliqqa keltürüshimiz lazim‚ dep sherhligen. Shunga yaponiye, hindistan, awstraliye we amérika otturisidiki bu hemkarliq wujudqa keldi. Bu döletler otturisida hazir herbiy ishlar we istixbarat ishlirida hemkarliq küchiyiwatidu. Emdi bir yérim milyardliq nopusi bolghan xitay bolsa buni ‛amérika bashchiliqidiki gherb jahan'girliri bizning zor döletke aylinishimizni körelmeywatidu‚ dep chüshiniwatidu.”

Melum bolushiche, xitay hökümitimu nöwette özi bilen bir muqamda towlaydighanlardin “Dost” izdewatqan bolup, gherb döletlirining bu xildiki hemkarliqini eyiblep kelmektiken. Yéqinda xitay armiyesining généralliridin jin yinen bir qétimliq söhbette “Awstraliyening herbiy quwwitini ashurimiz, déyishi bizning perwayimizghimu kelmeydu. Biz bundaq ajiz, iriqchi we öz putigha özi palta chapidighanlarni közge ilipmu qoymaymiz” dégen. Emma awstraliye ichki ishlar ministiri karén andréw buni keskin eyiblep awstraliyening kelgüsi on yilda herbiy ishlar üchün 270 milyard amérika dolliri ajritidighanliqini, shuningdek “Tégishlik heriket” qollinishtin waz kechmeydighanliqini tekitligen. Nöwette bu heqtiki köpligen mulahiziler arqimu-arqidin otturigha chiqmaqtiken.