Amérika bilen xitay otturisidiki “Soda urushi” xitaygha qandaq aqiwetlerni élip kélishi mumkin

Ötken hepte amérika terep xitaydin import qilinidighan alyumin qatarliq mehsulatlargha qoyulidighan chégra béjini östüridighanliqini bildürgendin kéyin, xitay terepmu amérikidin import qilidighan sériq purchaq qatarliq mehsulatlargha qarita chégra béjini ashuridighanliqini élan qilghan idi. Xelq'ara taratqularda amérika bilen xitay arisidiki “Soda urushi” keskinlishiwatqanliqi ilgiri sürülüwatqan peytte, 5-aprél küni amérika prézidénti donald tramp, amérika bazirigha kiriwatqan xitay malliridin élinidighan bajni yene bir milyard dollar köpeytidighanliqini bildürdi. Undaqta, amérika bilen xitay otturisidiki “Soda urushi” ning keskinlishishi xitaygha qandaq aqiwetlerni élip kélishi mumkin.?

Xelq'ara taratqularda xewer qiliniwatqan amérika bilen xitay otturisidiki “Soda urushi” ning keskinlishish ehwaligha qarita amérika-xitay munasiwitini közitip kéliwatqan bir qisim xitay analizchiliri öz qarashlirini otturigha qoydi.

Bir qisim analizchilarning qarishiche, amérika bilen xitay otturisidiki “Soda urushi” xéli ilgirila bashlan'ghan iken. Emma ilgiriki yillarda bu mesile üzlüksiz hel qilinmay kelgini üchünla ikki dölet otturisida bügünkidek alahide keskinleshken aqiwet kélip chiqqan.

Xitay weziyet analizchiliridin radiyomiz xitay bölümining obzorchisi wéy jinshing ependi ene shu xil qarashtikilerning biri. Uning qarishiche, amérika bilen xitay otturisidiki “Soda urushi” ni amérika emes, belki xitayning xelq'ara soda exlaqigha xilap qilmishliri keltürüp chiqarghan iken.

Wéy jinshing mundaq dédi: “Xitayning soda urushidiki qilmishlirigha qarita nurghunlighan dostlar xata chüshenchide bolmaqta. Ular amérika soda urushi qozghidi, xitay amalsiz jawab qayturuwatidu dep qarimaqta. Emeliyette hergizmu undaq emes. Chünki soda urushi dawamlishiwatqili 20 yil yaki uningdinmu uzun boldi. Alayluq, xitayning islahat we échiwétishtin ilgiriki békinmichiliki, uningdin kéyinki "junggoche sotsiyalizm" namida gherb idé'ologiyesini cheklishi, bularning hemmisi emeliyette xitayning gherbke qaratqan cheklime siyasetliridur.”

Chet'ellerdiki xitay weziyet analizchiliridin iqtisadshunas xé chinglyen xanimning qarishiche, amérikining xitaygha qoyghan baj tedbiridin kéyin xitayningmu amérika mehsulatlirigha qarita chégra béjini östüridighanliqini élan qilishi emeliyette amérikidiki déhqanchiliq mehsulatliri sodigerliri arqiliq tramp hökümitige bésim ishlitishni we xitayning amérikidiki soda menpe'etini qoghdashni meqset qilidiken.

Xé chinglyen xanim mundaq dédi: “23-Marttin hazirgha qeder amérika-xitay ikki dölet soda munasiwitide ikki qétim éghir sürkilish yüz berdi. Amérikida sériq purchaq prézidént trampning qollighuchiliri köp bolghan ottura we jenubiy qisimda östürülidu. Xitay terep amérikidiki kök purchaq östüridighan déhqanchiliq meydanliri xojayinlarning menpe'etige ziyan yétidighan bundaq qararni chiqirish arqiliq prézidént danold trampqa bésim ishlitishni, amérikini xitayning alyumin qatarliq mehsulatlirigha qoyidighan bajni östürüsh qararidin waz kechtürüshni meqset qilidu.”

Halbuki, amérika prézidénti donald tramp 4-aprél twéttirda inkas qayturup, “Amérikining xitay bilen soda orushigha kirmigenlikini, bu urushning xéli burunla bashlinip axirliship bolghanliqi we ilgiriki yaramsiz rehberler sewebidin amérika terepning bu urushta utturup qoyghanliqi” ni bildürgen. Danold tramp yene amérika-xitay otturisida dawamliship kéliwatqan tengsiz soda munasiwitige xatime bérilishi kéreklikini tekitlep, “Hazir biz her yilqi sodida 5 milyard dollarliq perq bilen ziyan tartiwatimiz, undin bashqa 3 milyard dollarliq eqliy mülüklirimiz oghrilinip ketti. Biz bu haletning yene dawamlishishigha yol qoymasliqimiz kérek,” dégen. 5-Aprél küni prézidént donald tramp xitayning amérika bazirigha kiriwatqan xitay malliridin élinidighan bajni yene bir milyard dollar köpeytidighanliqini bildürgen.

Xewerlerdin melum bolushiche, amérika hökümiti aldinqi hepte xitaydin import qilinidighan alyumin, polat qatarliq mehsulatlargha qaritilghan chégra béjini köpeytidighanliqini bildürgendin kéyin, bu heptidiki xewerlerde yene xitayda ishlep chiqirilghan erzan bahaliq ximiyelik toqulma mallar, kündilik turmush mehsulatliri, kir'alghu, mikro dolqunluq duxopka qatarliq a'ile éléktr mehsulatlirigha qaritilghan chégra béjini köpeytidighanliqini bildürgen. Halbuki, xitayning “Xu'awéy” qatarliq shirketliride ishlen'gen eqilfonlar we xitayda qurashturulghan kompyutérlar, kompyutér yumshaq détalliri we eqilfon eplirini amérika bazarlirida sétishqa cheklime qoyulup, ularning hökümet organliri we soda shirketliride ishlitilishini chekligen idi.

Amérika bilen xitay otturisida barghanche keskinlishiwatqan bu xil “Soda urushi” ning yüz bérish sewebi heqqide toxtalghan analizchi wéy jinshing ependining qarishiche, “Xitayning ölchemsiz, erzan bahaliq tawar mehsulatlirini xelq'ara bazarlarda tökme qilip sétishi, özi bilen soda munasiwiti bar döletlerning mehsulatlirigha bolghan cheklimini kücheytishi, eqliy mülük hoquqigha xilap halda téxnika oghrilishi qatarliq exlaqsiz qilmishliri xitay bilen amérika otturisidiki soda munasiwitining keskinlishishige seweb bolghan asasiy amillar hésablinidiken.”

Xitay analizchiliridin “Amérika awazi” we “Erkin asiya radiyosi” ning obzorchisi go bawshéng ependimu öz qarishini otturigha qoydi. Uning qarishiche, amérika prézidénti donald trampning amérika bazirigha kiriwatqan xitay malliridin élinidighan bajni yene bir milyard dollar köpeytidighanliqini bildürüshi amérika-xitay otturisidiki “Soda urushi” da xitayni amalsiz haletke yüzlendüridiken.

Go bawshéng mundaq dédi: “Prézidént tramp xitayning ikki dölet soda munasiwitidiki adil bolmighan öch élish qilmishigha qarita xitay mallirigha yene bir milyard dollar chégra béji élishni otturigha qoydi. Bu intayin heyran qalarliq bir xewer boldi. Chünki amérika hökümiti xitaydin import qilinidighan tawar mehsulatliridin 25 pirsent chégra béji alidighanliqini élan qilghandin kéyin, xitaymu amérikidin import qilinidighan mehsulatlardin 25 pirsent chégra béji alidighanliqini élan qildi. Nurghun kishilerning neziride amérika bilen xitay otturisidiki soda urushi tengleshken dep qariliwatidu. Bolupmu xitayning hökümet taratquliri xitayning yenggenlikini xewer qiliwatidu. Emma mushundaq shara'itta donald trampning amérika bazirigha kiriwatqan xitay malliridin élinidighan bajni yene bir milyard dollar köpeytidighanliqini bildürüshi bilen amérikining xitay malliridin alidighan chégra béji, xitaydin import qilinidighan mallarning üchtin birige, hetta yérimigha tengleshti. Buning bilen xitay amérika bilen bolghan soda urushida amalsiz halette qaldi, désekmu bolidu.”

Amérikidiki nopuzluq taratqulardin “Washin'gton pochtisi” gézitide 5-aprél élan qilin'ghan “Amérika-xitay soda urushida kim köp ziyan tartidu” serlewhilik analiz maqalisi élan qilindi.

Maqalida amérika intérpraysé institutining tetqiqatchisi dérék sékissorsning ikki dölet otturisida dawamlishiwatqan soda urushining aqiwiti heqqide “Bu soda urushida amérikining yéngishi muqerrer, buninggha so'al ketmeydu” dégen sözliri neqil élin'ghan. Dérék sékissors xitay bilen amérika otturisida yillardin buyan dawam qilip kéliwatqan tengsiz import-éksport soda munasiwitige qarita amérikining ilgirila jiddiy tedbir qollinishi kéreklikini tekitligen. U, “Men amérikining xitaygha qarita téximu köp tedbir qollinishi kéreklikini arzu qilimen, emma amérikining buni pilanliq emelge ashurushini téximu bekrek ümid qilimen,” dégen.

Mezkur maqalide xitayning amérika bilen bolghan “Soda urushi” da chékiniwatqanliqi ilgiri sürülüp, xitay bash ministiri li kéchangning ötken hepte “Xitay, amérika shirketlirining xitay bazirigha kirishige qoyulghan teleplerni boshitidighanliqi shundaqla chet'el shirketliridin téxnika ötünüsh telipinimu toxtitidighanliqini bildürgenliki” tilgha élin'ghan. Maqalidiki analizda eger donald tramp xitayning yazma wedisini alalisa, uning amérikiliqlar üchün obama, bosh we kilintonlardinmu jiq ish qilip berdim déyeleydighanliqi, emma amérikining xitay bilen bolghan soda munasiwitide barliqqa kelgen qizil reqemlerni özgertish we xitayni amérika bilen bolghan yuqiri téxnikiliq riqabettin waz kéchishini qolgha keltürüshte donald tramp hökümitining xitaygha téximu qattiq tedbir qollinishqa hazir bolushi kérekliki tekitlen'gen.

Maqalida yene ötken bir yilda amérikining xitaydin import qilghan mallirining 506 milyard dollar bolghanliqi, emma xitaygha éksport qilghan amérika mallirining aran 130 milyard dollar bolghanliqi tilgha élin'ghan. Maqalide yene eger xitay özi ilgiri wede qilghan xelq'ara soda kélishimidiki shertlerge xilapliq qilishni dawamlashtursa, urushining aqiwiti xitay üchün téximu köp ziyanlarni élip kélidighanliqi tekitlen'gen.