Proféssor shan robértis: “Xitay hökümiti Uyghurning Uyghurluqini yoqatmaqchi”
2018.12.21

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, jorju washin'gton uniwérsitétining oqutquchisi shan robértis “Shinjangdiki wehime we nepret: 21 -esirdiki étnik tazilash” namliq maqale élan qilip, lagér tüzümining pütkül Uyghur jem'iyitige séliwatqan ziyinini analiz qilghan. U bir shahitning lagérlarning ichki ehwalliri shundaqla Uyghur jem'iyitining nöwettiki ehwalliri heqqide éytip bergenlirige asasen yazghan bu maqaliside lagérning ichi we sirtidikilerge shekillendürgen rohiy haletni we bu arqiliq xitay hökümiti yetmekchi bolghan nishanni nuqtiliq mulahize qilghan.
U lagér ichidikilerge yürgüzülüwatqan éghir psixikiliq jazalarni tilgha alghanda tutqunlarning etigendin axshamghiche midirlimay olturup, shi jinping idiyilirini yadlaydighanliqi, xitayche öginidighanliqi, öz-özini tenqidlesh, yérim kéchide qopup ders anglash qatarliqlardin sirt, ularning öz-ara parang sélishiningmu qattiq cheklinidighanliqi, hetta isharetlishishigimu yol qoyulmaydighanliqidek ehwallarni bir-bir misal qilip ötken. Uning qarishiche, xitay hökümiti bu arqiliq tutqunlarni “Mutleq yalghuz qaldurush yaki mutleq ayriwétish” ni ishqa ashuruwatqan bolup, bu tolimu éghir bir xil psixik qiynash iken. Shunga u lagérdiki bundaq “Normallashturulghan” kündilik psixik jazalash peyda qilidighan aqiwet emeliyette ten jazasidin nechche hesse éghir bolghanliqtin, lagérlarda tutqunlar uchrawatqan ten jazaliridin söz échip olturmaydighanliqini mexsus eskertip ötken.
U lagér ichidiki tutqunlardin sirt, lagér ichidiki Uyghur saqchilar yaki oqutquchilarning hemmisiningla oxshimighan derijide rohiy zerbige uchraydighanliqini, yene kélip lagérlarning mewjutluqi Uyghurlarning hayatining bir parchisigha aylinip qalghan bir shara'itta kishilerning herküni lagérgha tutulushtin ibaret bir tehdit ichide yashishining tolimu éghir bésimliqini bayan qilghan.
Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi hénriy shajéwiski shan robértisning maqaliside hazir pütkül bir Uyghur jem'iyiti uchrawatqan éghir rohiy zerbining yaxshi yorutulghanliqini bildürdi. U bu heqte inkas qayturup mundaq dédi: “Biz Uyghur jem'iyitide nahayiti éghir rohiy zerbining normallashturuliwatqanliqini, jümlidin uning kündilik hayatning adettiki bir qismigha aylanduruluwatqanliqini körüp turmaqtimiz. Menche, bu intayin qorqunchluq bir ehwal. Démek, héchkim bu qorqunchtin mustesna emes. Normallashturuluwatqan bu psixik jazaning Uyghur jem'iyitige béridighan zerbisining éghir bolidighanliqi éniq.”
Undaqta, xitay hökümiti bu arqiliq néme meqsetke yetmekchi? shan robirtis buni “Xitay Uyghurning Uyghurluqini yoqatmaqchi” dégen söz bilen ipade qilghan. Uning qarishiche, “Xitay islamni yoqitish, jem'iyettiki siyasiy sadalarni jimiqturush, Uyghurlarning ijtima'iy kapitalini weyran qilish, Uyghur tilini bésim astida tutush, peqet dölet qobul qilalaydighan naxsha, ussul we milliy kiyim-kécheklerdin bashqa barliq Uyghur maddiy medeniyitini weyran qilishqa merkezleshken iken.”
Uning ilgiri sürüshiche, xitayning pilani xuddi ular qeshqerni bir quruq muzéygha aylandurup qoyghandek Uyghur millitinimu bir sün'iy medeniyet buyumigha aylandurup qoyush iken. Shunga u bu jehetlerdin qarighanda, xitayning yürgüzüwatqini “Irqiy qirghinchiliq” ning yéngi bir türi iken.
Shan robértis buni mundaq izahlighan: “Biz shinjang Uyghur aptonom rayonida hem 21-esirning ilghar téxnikisi teminligen kontrol qilish imkaniyiti hem shundaqla ötmüshtiki wehshiyliklerni özige mujessemleshtürgen yéngiche bir étnik tazilashqa shahit boluwatimiz. Uning obyékti zémin bolmastin, belki shu étnik milletlerning del özidur. Yuguslawiye parchilan'ghanda yüz bergen irqiy tazilashta sérblar shu zémindiki bashqa milletlerni tazilighan idi, emma shinjangda xitay döliti Uyghurlarning Uyghurluqini tazilashqa kirishkendek qilidu.”
Amérikidiki “Erkinlik sariyi” ning tetqiqatchisi sarah kuk xanim radiyomizgha qilghan sözide xitay hökümiti yürgüzüwatqan bir kishini özining étiqadidin, qimmet qarashliridin tandurush herikitining shu kishi we yaki shu jem'iyette peyda qilidighan egeshme aqiwetlirige sel qarashqa bolmaydighanliqini bildürdi. Sarah xanim mundaq dédi: “Adette bundaq tandurush herikitige uchrighanlar türmidin qoyup bérilgendin kéyinmu nahayiti éghir rohiy azabtin qutulalmaydu. Ularning a'ilisi, balilirimu oxshash zerbige uchraydu. Démek, bir a'ile we bir jem'iyetning toqulmisi ziyan'gha uchridi dégen gep. Buni eslige keltürüsh tolimu qiyin. Shunga biz bu lagérlarda zor kölemlik qirghinchiliq yüz bermigenlikige qarapla mesilige sel qarisaq bolmaydu. Uning üstige bundaq zor kölemlik yighiwélish orunliri asasen zor qirghinchiliq bilen ayaghliship kelgen.”
Sarah xanim sözining dawamida eskertip, amérika hökümiti we dunyadiki herqaysi ellerni Uyghurlarning weziyiti üstide derhal tedbir élishqa, bu mesilige sel qarimasliqqa chaqirdi.
Shan robértis ependimu sözide “Uyghur élida 21-esirde yüz bériwatqan bu éghir weziyetni qandaq hel qilish dunya döletlirining kélechek üchün béridighan bir imtihani” dep körsetken.