Xitayda chong bolghan amérikiliq térisaning Uyghurlar heqqidiki tesiratliri (5)

“Kompartiyeni qorqutqini Uyghurlardiki étiqad, chünki étiqadi bolghan kishi kompartiyege ishenmeydu”

30 Yilliq hayati xitayda ötken amérikiliq yazghuchi térisa bukzaki xanim söhbitimizning aldinqi qisimlirida, xitay hökümitining nöwette 800 mingdin 2 milyon'gha qeder Uyghur we bashqa musulman kishilirini lagérlargha qamash qilmishini eyibligen we özining Uyghur diyaridiki bingtu'ende ötken 9 yilliq hayatida Uyghurlardiki étiqad we adimiylikning örnekliri bolghan tesirlik himayilerni anglighuchilirimiz bilen ortaqlashqan idi. Söhbitimizning bügünki qismida térisa xanim öz kechmishlirige birleshtürüp, xitay hökümitining diniy étiqadni bahane qilip, Uyghurlarni basturushining sewebi heqqide toxtaldi. Uning qarishiche “Xitay kompartiyesini qorqutuwatqini emeliyette Uyghurlarning 1000 yillardin buyan dawamliship kéliwatqan mustehkem islam diniy étiqad en-enisi we Uyghur kimliki” iken.

Baliliq we yashliq dewride xitay kompartiyesining tesiride héchqandaq diniy étiqad terbiyesi körmigenlikini bildürgen térisa bokzaki xanim, özining Uyghurlardiki mustehkem diniy étiqad we adimiylikning özide chongqur tesirlerni qaldurghanliqini bildürgen idi.

U bügünki söhbitimizde xitay hökümitining Uyghurlardiki ashu xil mustehkem diniy étiqad qarishi we milliy kimlikning kommunizmni étiqad dep bilidighan xitay kompartiye hakimiyitige nisbeten tehdit dep qarighanliqi üchün Uyghurlarning diniy étiqadini yoqitishqa urunup kelgenlikini tekitlidi.

Térisa xanim mundaq dédi: “Uyghurlarning étiqadi xitay hökümiti üchün éytqanda eng qorqunchluq mesile. Xitay hökümiti üchün éytqanda étiqadi bar kishilerni kontrol qilghili bolmaydu. Shunga ular étiqadtin qorqidu. Ular katolik muxlisliridin, xristi'an muxlisliridin, musulmanlardin, falün'gong muritliridin qorqidu, buning sewebi ularda étiqad bolghini üchün. Chünki, meyli Uyghurlar bolsun, yer asti xristiyan muritliri bolsun, yaki falün'gong muritliri bolsun ular kommunizimgha ishenmeydu, kompartiyegimu ishenmeydu. Emma bu döletni kontrol qilish üchün kompartiye kishilerning peqet özlirigila ishinishini arzu qilidu. Emma étiqadi bolghan bu kishiler emeliyette kompartiyege ishenmeydu. Mana bu mesilining halqiliq yéri. Men buni eyni chaghdila hés qilip yetken idim. Kompartiye étiqadi bolghan kishilerdin bek qorqidu”.

Térisa xitay kompartiyesi kélishtin ilgiri Uyghur qatarliq yerlik xelqlerning 1000 yillardin ashqan islamiy diniy étiqad en'enisini saqlap kelgenlikini bildürdi.

U mundaq dédi: “Uyghurlar, qazaqlar, qirghizlar shinjangda yashawatqinigha 1000 yillardin ashqan milletler. Bu uzun mezgillik tarixta héchqandaq xitay hakimiyiti ularni bashqurghan emes, ulargha kashila qilghan emes. Chünki’, ularning buninggha éhtiyaji yoq idi. Ular nahayiti tinch inaq halda u jaylarda yashaytti. Kéyinki chaghlardiki menching hökümiti we jungxu'a min'go dölitimu yerliktiki islam dinigha étiqad qilidighan bu milletlerning diniy étiqadigha arilashmighan idi. Peqet kompartiye dewridila bu xil diniy étiqad cheklimisi peyda boldi”.

Térisa xanim yene 1970-yillarda özining Uyghur diyarining maralbéshi nahiyeside turghan mezgilidiki ehwallarni eslep, eyni chaghlardimu xitay kompartiyesining Uyghur diyaridiki meschitlerni chéqish, maw zédong üzündilirini yadlash qatarliq teshwiqatliri bolsimu, emma u mezgillerde jenubiy Uyghur diyarida xitaylar téxi Uyghurlar arisida ariliship yashaydighan weziyet shekillenmigenliki üchün Uyghurlar hazirqigha sélishturghanda nisbeten erkin ikenlikini mundaq bayan qildi: “40-50 Yil ilgiriki Uyghurlar yenila öz makanida yashaytti. Ularning xitaylar bilen bekmu jiq alaqisi yoq idi. Bolupmu jenubiy shinjangda shundaq idi. Uyghurlar xelq kommunasida topliship yashaytti. U chaghlarda ularning ehwalini hazirqidin bir'az yaxshi déyishke bolatti. Men u yerde turghan waqit, 1967-yildin 1976-yilgha qeder bolghan 9 yil waqit, yeni medeniyet inqilabiy dewri idi. U chaghlarda ularning yashash muhiti hazirqidek bundaq nachar emes idi. U chaghlarda ular teshwiqatqa tayinatti. Maw zédong üzündilirini tarqitatti. Gerche meschitlerni chéqish heriketliri bolsimu lékin hazirqidek haletke yetmigen. Elwette Uyghurlarghimu maw zédong üzündiliri tarqitilatti. Emma ular üzünde waraqlirini yirtiwélip moxorka yögep chékishke ishlitetti. U chaghlarda xitaylar köchürüp kélinip Uyghurlar arisigha yerleshtürülmigen idi. U chaghlarda weziyetni kontrol qilish üchün xitaylar nopusini köpeygen, Uyghurlar nopusi azayghan ehwal mewjut emes, hazirqidek Uyghurlarni türküm-türkümlep terbiyelesh lagérlirigha qamaydighan weziyet mewjut emes idi”.

Térisa xanim yene bügünki künde xitay hökümiti Uyghurlarni qamighan “Qayta terbiyelesh merkezliri” dep atalghan jaylarning emeliyette eyni yilliri, maralbéshida turghan mezgilide özi körgen “Emgek bilen özgertish lagérliri” ning del özi ikenlikini bildürüp: “Emma hazir perizimche Uyghurlarning zor köp qismi atalmish terbiyelesh merkezlirige qamaldi, méningche bu jaylar men bilidighan emgek bilen özgertilish lagérliridin köp perqi yoq jaylar. Bu ishlar40 yil ilgiri emes belki bügünki künde yüz bériwatidu,” dédi.

Ziyaritimiz axirida térisa xanim yene xitay kompartiyesining Uyghurlargha qaratqan basturushi heqqide öz qarishini xulasilep, xitay hökümitining Uyghur medeniyitini yawayilarche yoqitish siyasiti yürgüzüwatqanliqini eyiblidi. U mundaq dédi: “Kompartiyening bu qilmishi tarixtiki herqandaq dewrdimu yüz bermigen idi. Hetta ottura esirde ispaniyediki katolik muritliri musulmanlarni katolik dinini qobul qilishqa mejburlash yaki katolik étiqadini qobul qilishni xalimighanlarning ispaniyedin kétishini telep qilghan waqitlardimu insaniyliq bar idi. Musulmanlarning bashqa jaylargha yötkilip yashash yaki öz étiqadini saqlap qélish erkinliki bar idi. Emma u chaghlarda hazirqidek étnik qirghinchiliq yüz bermigen idi. Méningche bu xil basturushni yawayiliq arqiliq medeniyetni basturush yaki medeniyetni yawayilarche yoqitish dep izahlash mumkin. Medeniyet dégen néme? medeniyet déginimiz kishilerning tinchliqta bille yashiyalishidur. Ene shundila medeniyet barliqqa kélidu. Emma hazir bu yerde kishiler tinchliqta bille turalmidi. Bu jayda hazir gunahsiz kishiler qamiliwatidu, xarliniwatidu hetta yoqitiliwatidu. Bu yerde yawayilarche wasite arqiliq medeniyetke mu'amile qiliniwatidu. Mana bular méning hazir shinjangda yüz bériwatqan barliq ehwallargha bolghan omumiy qarishim”.