“биринчи муһәббәт” тин “җапи” ғичә: уйғур аммибаб нахшилириниң унтулған мусапилири (2)

Бу дәврдә ташқи дуня билән болған учришишниң тәдриҗий көпийишигә әгишип уйғур нахша сәнитидә “йеңичә” дәп қаралған бир қисим елементлар, җүмлидин нахша текисти, музика ритими, “қизил”лиқтин халий болған җушқун яшлиқ интилишлири асасий мәзмунни тәшкил қилип, кишиләрниң еңида адәтлинип қалған “нахша өлчими” ни бузуп ташлиди

Хитай һөкүмитиниң сиясий боран-чапқунлирида нәччә он йиллап тәқиб вә вәйранчилиққа дуч кәлгән уйғур нахша-уссуллири уйғур аммибаб нахша сәнити үчүн дәсләпки қәдәмдә қисқиғинә йоллар ечилғанда тездин уйғурлардики кимлик киризисиниң шолисини әкс әттүргән иҗтимаий әйнәк болуп қалди. Шуниң билән биргә бу һал хитай һөкүмитиниң диққитини зор дәриҗидә өзигә тартти.

Уйғур аммибаб нахшилиридики миллий кимлик

1980-Йиллиридин башлап тәдриҗий өз җәзбидарлиқини қайтидин намаян қилишқа башлиған уйғур нахша сәнити он йилға йеқин издиниш, тәқлидчилик вә мәдәнийәтләр алмишишиниң нәтиҗисидә 1990-йиллардин башлап тәдриҗий һалда йеңи бир йүзлинишни вуҗудқа чиқарди һәмдә уйғур аммибаб нахшилириниң “яшлар дәври” сәһиписини ачти. Болупму бу дәврдә ташқи дуня билән болған учришишниң тәдриҗий көпийишигә әгишип уйғур нахша сәнитидә “йеңичә” дәп қаралған бир қисим елементлар, җүмлидин нахша текисти, музика ритими, “қизил” лиққтин халий болған җушқун яшлиқ интилишлири асасий мәзмунни тәшкил қилип, кишиләрниң еңида адәтлинип қалған “нахша өлчими” ни бузуп ташлиди. Болупму шу заманларда нахша саһәсидә кишиләрниң диққитини тартишқа башлиған абдулла абдуреһим, мәһмут сулайман, абдуреһим һейт қатарлиқ яшларниң бир түркүм “йеңичә” нахшиларни җамаәткә тәқдим қилиши билән яшлар арисида бир йеңи тәвриниш барлиққа кәлди. Абдулла абдуреһимниң “тәклимакан” музика әтрити, мәһмуд сулайман (1968-2020) ниң “ривайәт” музика әтрити, абдуреһим һейтниң дутар билән орунлиған хәлқ нахшилири болса хәлқ арисида кәң алқишланған аммибаб нахшиларни дәсләпки қәдәмдә шәкилләндүрди. Абдулла абдуреһимниң шу вақитлардики “тәқлидчилик” услубиниң әң ярқин мисали болған “қара тупрақ” намлиқ нахшиси болса 1994-йили әнә шу йосунда уйғур җәмийитигә түркийә нахшилиридики көп қирлиқ естетика елементлирини тәқдим әтти.

Әнә шу вақитлардики уйғур аммибаб нахшилириниң йәнә бир рошән алаһидилики униңда әкс әттүрүлгән миллий вә диний кимлик, уйғур елидики сиясий җуғрапийәлик реаллиқ, шуниңдәк хәлқ қәлбидики исянкарлиқ интилишлири болди. 1990-Йилларда хитай һөкүмранлиқидики хитай болмиған милләтләрдә ортақ әвҗ алған бу хил йүзлиниш өз дәвриниң бир түрлүк алаһидилики сүпитидә шу замандики тәтқиқатчиларниңму алаһидә диққитини қозғиған. Болупму моңғул нахшичи теңгер (Tengger) ниң 1993-йили хитайчә нәшр қилинидиған “үн-син дуняси” журнилиға сөз қилип “мән әмди ‛гүзәл яйлақ мениң маканимдур‚ дегәндәк нахшиларни ейталмаймән. Чүнки мениң давамлиқ һалда өзүмни вә хәлқимни алдиғум йоқ. У гүзәл яйлақлар һазир пүтүнләй қуруп кетиватиду” дейиши хитай һөкүмитиниң ички моңғул яйлиқидики “яйлақни терилғу йәргә айландуруш” қурулушида вәйран болуватқан чәксиз яйлақниң қисмитини биваситә әкс әттүргән. Бу һал уйғур җәмийитидә тарихшунас турғун алмасниң уйғур тарихи һәққидики китаблириниң нәшр қилиниши, уйғур әдиблириниң уйғур кимлики, уйғурларниң миллий күрәш тарихи һәққидики әдәбий әсәрлириниң җамаәт билән йүз көрүшүши билән бир қатарда уйғур аммибаб нахшилиридиму тегишлик дәриҗидә әкс әтти. Хәлқ аммисиниң мәрһум нахшичи күрәш күсән иҗад қилған, абдулла абдуреһим вайиға йәткүзүп ейтқан “биләлмидим”, “сүрмә” қатарлиқ нахшиларни сөйүп аңлиши буниң бир мисал һесаблиниду. Шу вақитларда мәһмуд сулайманниң вәкиллик әсәрлиридин бири болған “шүкри дедим” намлиқ нахшини абдулла абдуреһим орунлиғандин кейин җәмийәттә қизғин алқишланған. Болупму униңдики “су бойида суға мән тәшна, ләв ялисам ағзимға пәшва” дегән қурлар уйғур елиниң талан-тараҗ қилиниватқан ғайәт зор тәбиий байлиқиға тәмсил қилинған. Әмма аридин узун өтмәй хитай даирилириниң мушу нахша сәвәблик абдулла абдуреһимни йерим йилчә өзини тәкшүрүшкә мәҗбурлиғанлиқи, униң нахша ейтиши бир муддәт мәни қилинғанлиқи һәққидики миш-миш параңлар кәң тарқалған иди.

Әнә шу йосунда уйғур елидики бир түркүм яшлар хитайниң сиясий вәзийитидә қисқиғинә вақит мәвҗут болған ниспий әркинлик дәвридин пайдилинип уйғур аммибаб нахшилириниң йеңи сәһиписини яритиватқанда уларға зор тәсир көрсәткән яш чәт әл сәнәткарлириниң бири қазақистандики уйғурлардин йетишип чиққан нахшичи вә композитор мурат насиров (1969-2007) болди. Мурат насировниң қазақистандин һалқип аллиқачан русийә тәвәсидики һәммила киши билидиған чолпан болуши, униң русийә вә қазақистанда көп қетимлап даңлиқ мукапатларға саһиб болуши, йәнә келип униң өз йилтизини унтумаслиқидәк пәзилити асанла уни уйғур аммибаб нахша дунясидики әң ярқин үлгиләрниң биригә айландурди. “шәрқий түркистан миллий армийәси” ниң сабиқ җәңчиси, шуниңдәк қабил сазәндә вә сәнәткар болған исмайил насировниң һәм ата һәм устаз болуштәк қош тәрбийәсини алған мурат насиров кейинки иҗадийәтлиридә “гүлайим”, “қалдим ялғуз”, “айрилиш” қатарлиқ уйғурчә нахшилар билән мәлум җәһәттә уйғур елидики аммибаб нахшиларниң йеңи пәллисигә сиңип кәтти. Бу һәқтә сөз болғанда мурат насировниң сәнәт иҗадийитигә зор тәсир көрсәткән хәлқ сәнәткари мурат әһмиди ака униң аммибаб нахша саһәсидики талантиға алаһидә юқири баһа бериду.

Мурат насировниң әнә шундақ чоңқур тәсири һәр саһәгә чоңқур сиңгәнлики үчүн 2007-йили 19-январ күни у сирлиқ һалда вапат болғанда “мурат өлүвалған” дегән әпқачти гәпләр әмәс, әксичә униң шөһритигә болған чоңқур һәсәтниң уни өлтүрүветишкә йол ачқанлиқи, русийә пирезиденти виладимир путинниң буниңда қоли барлиқи һәққидики тәхминләр уйғурлар арисида кәң тарқалған иди.

Уйғур “рок” музикисидики пәрқлиқ болған икки тип

Уйғур җәмийитидә аммибаб нахшиларниң йүксәк пәллиси яритиливатқанда мурат насировниң москва сәһнилиридә даң чиқарғиниға болған мәптунлуқ уйғур нахшичилар арисидиму кәң түрдики тәқлидчиликкә йол ачти. Буниң билән уйғур нахша сәнитидә абдуреһим һейт вә өмәрҗан алим вәкилликидики дутар ишқи вә ғәрбчә гитар билән бағлинишлиқ болған “ғәрб ашиқлиқи” дин ибарәт икки еқим пәйда болуп, кейинкиси тезла ғәрб сәнәт саһәсидики мода жанирлардин “рок” (rock) музикисини уйғурларға елип кирди. Болупму “гитар шаһи” дәп аталған әхмәтҗан мәмтиминниң вақитсиз өлүмидин кейин оттуриға чиққан ширәли, әсқәр мәмәт (көк бөрә), әркин абдулла қатарлиқлар буниңдики үлгилик шәхсләр болуп қалди. Бу тоғрисида сөз болғанда әсқәр мәмәт 2024-йили мартта “әл күйи” тори билән болған нәқ мәйдан сөһбитидә өзиниң “рок” музикиси билән башланған һаятини қисқичә әсләп өткән.

Бир мәһәл “уйғурлардин чиққан майкил җексон” дәп аталған әсқәр мәмәт өзиниң уйғурчә мәдәнийәт билән ғәрб музикисини бирләштүрүштәк музика саһәсидики утуқлири, өзигә қәдимки уйғурларниң тотем етиқадидики ядролуқ мәзмун болған “көк бөрә” намини тәхәллус қилиши, нахшилирида һәр даим уйғурларда алаһидә қәдирлинидиған әркәкликни тәрғиб қилиши билән буниңдин 20 йилчә илгирила бир қисим уйғуршунасларниң, җүмлидин уйғур музика сәнити һәққидики тәтқиқатлири билән тонулған мутәхәссисләрдин лондон университетиниң пирофессори рәйчил харрис (Rachel Harris), исраилийәдики хайфа университетиниң пирофессори нимрод баранович (Nimrod Baranovitch) қатарлиқларниң диққәт нәзиридә болуп кәлгән. Пирофессор барановичниң бу һәқтики мақалилиридә көрситилишичә, уйғур җәмийитидә милләтчилик еқими баш көтүргән дәвр дәл әсқәр мәмәтниң нахшилиридики өзгириш билән өзара мас келиду. Йәнә келип әсқәрниң нахшилирида милләт вә юрт сөйгүси алаһидә орун игиләйду. Болупму кичикидин хитайчә мәктәптә оқуған, шундақла уйғурчиға қариғанда хитайчә тилға бәкрәк пишшиқ болған, техиму муһими хитай шәһири болған бейҗиңда өзиниң “көк бөрә” музика әтрити билән хитайчә нахша ейтип яшап келиватқан әсқәрниң нахшилири рошән һалда уйғур кимлики, миллий киризис туйғуси вә уйғурларниң вәтини билән чәмбәрчас бағлинип кәткән.

Пирофессор барановичниң қаришичә, әсқәр көк бөриниң тәсирини қобул қилип кейинрәк баш көтүргән “рок” музика чолпанлиридин әркин абдулла яш җәһәттинла әмәс, йәнә характер җәһәттинму әсқәрдин пүтүнләй пәрқ қилиду. Қәшқәр вадисидики хитай тәсири йоқниң орнида болған бир маканда туғулуп чоң болған вә кичикидин уйғурчә мәктәптә оқуған, хитайчиси анчә раван болмиған, йәнә келип хели йиллар уйғурларниң ана вәтинидә музика тәрбийәси көргән әркин абдулла кейинки вақитларда бейҗиңға көчүп беришни талливалған. Әмма әркинниң нахша пиластинкилири әсқәрниң әксичә болуп, “сиясий сәзгүрлүк” кә ятидиған мәзмунлардин пүтүнләй халий. Униң “көп хил мәдәнийәт бирләштүрүлгән” дәп қарилидиған нахшилирида уйғур миллитигә хас наразилиқ, қаршилиқ яки тәнқид мәзмуниға мәнсуп һечқандақ җүмлиләр учримайду. Әркин абдулланиң әң даңлиқ әсәрлиридин бири болған хитайчә “балаңза” намлиқ нахшида у тохтимастин “кәл… кәл…” (… ләй ба… ләй ба… ) дәп хитаб қилиду. Бир қисим уйғур яшлири униң бу нахшисидики “биз дост болайли” дегәндәк җүмлилирини “уйғурларни хитайлар билән дост болушқа чақириқ қилиш вә хитайларни чиллап келиш” дәп чүшәнгәнлики һәм мәлум.

Барановичниң қаришичә, әркинниң бәзи нахшилирида әсқәргә охшашла уйғурчә хәт, уйғурчә кийим, уйғур юртлири дегәндәк “уйғурлуқ” елементлири әкс әтсиму, әмма һечқандақ сиясий мәзмун мәвҗут әмәс. Йәнә келип униң нахшилирида уйғурлар өз юртлиридин чиқип бейҗиң таман йөткилишкә чақириқ қилиниду. Йәнә бир яқтин әркинниң бир қисим нахшилири уйғур хәлқ нахшилиридин өрнәк алған болсиму әркинниң ташқи қияпитидә һечқачан уйғурлардики әркәкликниң типик алаһидиликлири, җүмлидин көплигән уйғур нахшичиларға ортақ болған бурут қоюш көрүлүп бақмиған. Йәнә келип у әсқәр көк бөрә ейтип бақмиған “гүл немишқа шунчә қизил” дегәндәк “инқилабий” нахшиларни зоқ билән ейтқан. Бу һәқтә сөз болғанда макалестер университетиниң пирофессори воң чүнфуң (Chuen-Fung Wong) буниңда базар амилиниңму бир муһим васитә болғанлиқини алаһидә әскәртиду.

“мән бу иккийлән билән дидарлишип бақмиған. Әмма уларниң музика услубидин азрақ хәвирим бар. Әсқәр рок музикиси билән иш башлиған, йәнә бәзи метал чалғу әсваблириниму ишләткән; әркин болса испанчә гитар билән иш башлиған. Уларниң һәр иккиси дәсләп асасән дегүдәк чәтәл аммибаб нахшилириниң услубида маһарәт көрситип, бу шәкилдики нахшиларни уйғур тамашибинларға тәқдим қилған. Сиз ейтқан барановичниң мақалисидә әсқәр тоғрисида тәпсилийрәк тохталғанғу дәймән. Әмма билишимчә һәр иккийлән, болупму сәһнигә чиққан дәсләпки вақитларда уларниң һәр иккиси уйғурларни әмәс, әксичә хитайчә сөзлишидиған тамашибинларни асаслиқ нишан қилған. Шуңа мән уларға анчә қизиқмиған идим. Әмма кейинки вақитларда уларниң һәр иккиси уйғур тамашибинлирини нәзәрдә тутушниңму муһим икәнликини һес қилип йәтти. Йәнә келип хитайчә сөзлишидиған уйғурлар, сәрхиллар вә хәлқара тамашибинлар, шундақла уйғур яшлири уларниң асаслиқ нишани болди.”

Уйғур аммибаб нахшилири вә рок музикилири әнә шу йосунда уйғур вә хитай тамашибинлириниң алқишиға еришиватқанда буниңдики ғайәт зор йошурун мәнпәәтни көрүп йәткәнләрниң иштиһаси тездин бу саһәгә йөткәлди. Шуларниң ичидә уйғурлар “музика оғриси” дәп атайдиған ваң лобиң әң типик шәхс болуп қалди. (Давами бар)