Közetküchiler Uyghur ana til ma'aripining nöwettiki weziyiti heqqide néme deydu?

Ixtiyariy muxbirimiz azigh
2019.11.20
uyghur-ana-til-mektipi-2.jpg Uyghur ana til mektipining oqughuchiliri. (Waqti we orni éniq emes)
RFA/Azigh

Muhajirettiki Uyghurlarning milliy kimlikini saqlap qilish mesilisi muhajirettiki Uyghur ziyaliyliri teripidin her waqit muhim mesile süpitide qaralmaqta.

Nöwette Uyghurlar merkezlik olturaqlashqan türkiyening istanbul shehiride “Uyghur oqu mektipi”, “Tangnuri ma'aripi”, “Ayxan ma'aripi”, “Héra Uyghur mektipi” qatarliq mektepler aktip pa'aliyet körsetmekte.

Igilishimizche, “Uyghur oqu mektipi” yétim we yoqsul a'ililerning perzentlirini terbiyeleshni asas qilghan yataqliq mektep bolup, mektepte 6 yashtin 12 yashqiche bolghan Uyghur perzentliridin 50 nepiri oquydiken.

“Ayxan ma'aripi” we “Ayxan fondi” tébbiy penler magistiri muyesser abdul'ehed xendan yétekchilikide qurulghan bolup, hazir 47 oqughuchisi, muqim mu'ellimdin ikkisi we terbiyeliniwatqan mu'ellimlerdin töti bar iken.

“Hira Uyghur mektipi” bolsa 500 kwadrat métir kölemge ige mektep bolup, toqquz neper oqutquchisi bar iken. Nöwette chet'el tilliri, kompyutér kursantliri we ana til bashlan'ghuch mektep oqughuchiliri bolup, 200 neperge yéqin oqughuchi terbiyelenmektiken.

Közetküchlerning qarishiche, muhajirettiki Uyghur milliy ma'aripini güllendürüsh we bu arqiliq milliy kimlikni saqlap qilish bügünki siyasiy ré'alliqta muhajirettiki Uyghurlarning eng köngül bölüwatqan mesililerdin biri iken.

Ege uniwérsitétining proféssori doktor alimjan inayet ependim Uyghur milliy ma'aripining muhimliqi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Yéqinqi yillarda sherqi türkistandin nurghunlighan qérindashlirimiz siyasiy we bashqa sewebler tüpeyli chet'ellerge chiqip yerleshti. Hazir chet'ellerde Uyghur jem'iyiti shekillendi. Uyghur jem'iyiti özining mewjutluqni qoghdash üchün ana til ma'aripigha, milliy kimlikke mohtaj boluwatidu. Ösmürlirimizge ana tilni, milliy örüp-adetlirimizni, milliy medeniyitimizni ögitish muhim ishlardin biri bolup qaldi. Bu sherqi türkistan dawasining izchilliqi we kélechiki üchün intayin muhim.”

Biz yene istanbulda perzentini ana til kursida oqutuwatqan adil sawut ependimni ziyaret qilduq. Adil sawut ependim ana til kurslirining muhimliqi we ehmiyiti heqqide mundaq dédi: “Bir ata-ana bolush süpitim bilen ana til kurslirining töwendiki bir qanche jehette ehmiyiti intayin zor dep qaraymen. Birinchidin, ana til kursliri ata-anilarning ana til oqutushini qandaq bashlap, qandaq axirlashturush, qandaq ögitish qatarliq kespi jehettiki mesililirini hel qilip béridu. Ikkinchidin, ana til kursliri ana til oqutushining uzun muddetlik we izchil bolushigha kapaletlik qilidu. Üchinchidin, ana til kurslirida balilar ana til öginipla qalmay, bashqa Uyghur balilar bilen dost bolup, qérindash bolup Uyghurluq rohini özide yétildüreleydu.”

Muhajirettiki milliy ma'aripta saqlan'ghan mesililerni bir terep qilish, ma'arip bashqurush tüzülmisini mukemmelleshtürüsh we Uyghur milliy kimlikini ana til ma'aripi wasitisi bilen kücheytish nöwette muhajirettiki Uyghurlar jiddiy köngül bölüwatqan mesililiridin biri hésablinidu. Türkiyediki Uyghur ana til kurslirining nöwettiki weziyitini bilish we saqliniwatqan mesililer heqqide uchur igilesh üchün “Ayxan ma'aripi” we “Ayxan fondi” arqiliq milliy ma'arip bilen shughulliniwatqan muyesser abdul'ehed (xendan) xanimni ziyaret qilduq.

Muyesser xanim ana til ma'aripida saqliniwatqan mesililer toghrisida sorighan so'alimizgha élxet arqiliq jawab qayturup, mundaq dédi: “Hazir ana til oqutushidiki biz duch kélidighan chong qiyinchiliqlardin biri mu'ellim kemchilliki bolup, ana tilida pishshiq we ders öteleydighan mu'ellimler az. Til-edebiyat kespining ehliliri yoq déyerlik. Shunga mu'ellim terbiyeleshni oqughuchi terbiyeleshtin muhimraq wezipe dep oylaymen. Hazir sawat chiqirish üchün matériyal menbesi bek kengri, biraq sawati chiqip bolghan balilar üchün deslepte özimiz matériyal tüzduq. Wetende neshr qilin'ghan edebiyat kitabliridiki bezi mezmunlarni chiqiriwétip qollinishqa mejbur boluwatimiz. Muhajirettiki balilargha mas kélidighan, sistémiliq tüzülgen edebiyat matériyalliri yoq déyishke bolidu. Ma'aripimizning az-tola i'anidin bashqa, sirttin kélidighan iqtisadiy menbesi yoq. Ata-anilardin matériyal heqqi üchün peqet ayda 50 lira élinidu, bashqa chiqimlarni öz kirimimning bir qismi bilen tesis qilghan ‛ayxan fondi‚ arqiliq qamdap kéliwatimiz. Shuning üchün téxi muqim ornimiz yoq, uniwérsitétning sinipliridin ijare élip ders ötüwatimiz. Qisqisi, balilarning ehwaligha qarita tüzülgen sistémiliq bir ana til ma'arip endizisige éhtiyajimiz bar.”

“Ana til ma'aripining kélechiki we tereqqiyat yüzlinishi üchün puqrawi teshkilatlarning roli néme? milliy ma'aripta saqliniwatqan mesililerni hel qilish üchün qandaq xizmetlerni ilip bériwatidu?” dégen mesililerge jawab tépish üchün Uyghur akadémiyesining ijra'iye re'isi abdulhemit qaraxan ependimni ziyaret qilduq. Qaraxan ependim bu heqte toxtilip mundaq dédi:

“Dunyaning her qaysiy jayliridiki sherqi türkistan teshkilatliri milliy kimlikni saqlash we Uyghur ana tilini qoghdashni meqset qilghan asasta ana til siniplirini ichiwatidu. Élipbe we balilar kitabliri, her xil Uyghurche kitablarni köplep neshr qiliwatidu. Biz Uyghur akadémiyesi, dunya Uyghur qurultiyi we Uyghur tetqiqat instituti muhajirettiki Uyghurlarning kimlikini qoghdash, yash ösmürlerge Uyghur ana tilini téximu sistémiliq ögitish üchün 2-ayda birlikte Uyghur ana til komitétini qurup chiqqaniduq. Uyghur ana til komitéti muhajirettiki Uyghurlarning, bolupmu yash ösmürlerning oquwatqan derslik kitablirini ölchemlik halda tüzüp chiqish, ana til siniplirini köplep ichish we sistémiliq bir shekilde ana til oqutquchilirini terbiyelep chiqishni meqset qilip qurulghan. Hazirghiche bolghan yette ay jeryanida bu xizmetler peydin-pey ilip bériliwatidu. Ma'arip xizmiti nahayiti japaliq, musheqqetlik xizmet. Buni téximu süpetlik we ilmiy ilip bérish üchün Uyghur ziyaliyliri zimmisige chüshken wezipini orunlash üchün tirishchanliq körsitiwatidu.”

Közetküchlerning qarishiche, ana til ma'aripining rawajlinishi puqrawi teshkilatlar bilen muhajirettiki Uyghurlarning küchlük hemkarliqi we tirishchanliqigha mohtaj. Uyghur ana til ma'aripida saqliniwatqan mesililerning hel qilinishi, puqrawi teshkilatlarning teshkillishi we muhajirettiki Uyghurlarning keng kölemde qollap quwwetlishige éhtiyajliq.

Ege uniwérsitétining proféssori alimjan inayet ependim muhajirettiki Uyghurlargha chaqiriq qilip mundaq dédi: “Hazir türkiyede we bashqa döletlerde ösmürlirimizge ana til ögitish üchün kurslar ichildi we ichiliwatidu. Bu mekteplerde oqutush kérek bolghan oqushluq we derslikler tüzülüshi kérek. Bu meqset bilen bu yil 2-ayda Uyghur akadémiyesi bilen dunya Uyghur qurultiyi hemkarliship Uyghur ana til komitétini qurghan idi. Hazir bu komitét birlikke kelgen élipbe kitabi tüzüshke we bir yürüsh sistémilashqan derslik kitab tüzüshke tirishiwatidu. Men bu munasiwet bilen qérindashlirimizni bu ishqa alahide köngül bölüshke, qollashqa we yardem qilishqa chaqirimen.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.