Uyghur közetküchiler: “Anarxan” filimi xitay hayatining Uyghur artislar teripidin sehnileshtürülüshi

Xitayning qaytidin ishligen qizil filimi“Anarxan” tamashibinlar bilen yüz körüshkendin kéyin, Uyghur jem'iyitide küchlük ghula-ghula qozghighan idi. Yéqinqi künlerdin bir Uyghur élidiki torbetlerge yollan'ghan bu heqtiki inkaslar izchil halda öchürülmekte. Emma, erkin dunyada yashawatqan Uyghurlarning tor we jama'et sorunlirida bu filimge qarita naraziliq we tenqidler dawamlashmaqta.

Muxbirimiz bügün chet'eldiki Uyghur ziyaliylirining bu filimge qarita pikir we tesiratlirini igilidi. Bularmu oxshashla filimde Uyghurlarning milliy xaraktéri burmilan'ghanliqi we obrazi xunükleshtürülgenlikini otturigha qoyup, özlirining bu témida pikir we héssiyat jehettin weten ichidikiler bilen oxshashliqini bayan qilishti.
Hörmetlik radi'o anglighuchilar, birqanche künning aldida Uyghur torbetliridiki “Anarxan” témisidiki inkaslar pütünley öchürülüshke bashlidi. Buning bilen bu filimge qarita pikirler bashqa témilarda yeni “Yash 40tin ashqanda” dégendek daritma témilarda dawamlashti. Emma, tünügündin bashlap anarxan filimige alaqidar inkaslar torbetlerdin pütünley körünmeslikke bashlidi.

Xitay hökümet torbetliridin ashkarilinishiche, bügün xitay kompartiyisining Uyghur rayonluq yashlar komitéti, “Torgha medeniy chiqish” we “Qanunluq paydilinish” heqqide bir chaqiriqname élan qilghan. Bu chaqiriqnamide, yéqindin buyan torlarda “Pitne -pasat köpiyip ketken” liki, buning netijiside saqchilarning intayin aldirash bolup ketkenliki bayan qilin'ghan.
Buningdin qarighanda, Uyghur rayonida “Anarxan” filimini tenqidleshning cheklen'genliki melum bolmaqta. Emma, erkin dunyadiki Uyghurlar bolsa bu filimge qarita naraziliqlirini tor we jama'et sorunlirida yenila dawamlashmaqta.
Biz bügün Uyghur ziyaliyliridin yaponiyediki pelsepe doktor aspiranti muxter abduraxman we amérikidiki siyasiy közetküchi élshat hesen ependilerning filim heqqidiki tesiratlirini soriduq.

So'al: filimdin ésingizde qalghan we diqqitingizni tartqan körünüshler qaysilar??

Muxter abduraxman: anarxanning ésip qoyup urulushi, uning yigitining tizlinip yalwurushi qatarliq körünüshler. Bu, Uyghurlarning turmushida peqet körülmeydighan, medeniyet psixikisigha yat weqeler.
Filimning weqelikidin pérsonazhlarning xaraktérini eks ettüridighan barliq söz heriketler pütünley xitayche, yeni peqetla xitaylarning milliy psixikisi turmush aditige xas söz heriketler. Menche, bu filimde peqetla artislarning ismi Uyghurche, yer namliri Uyghurche, uningdin bashqisi xitay hayatining Uyghur artislar teripidin sehnileshtürülüshi.

So'al: yeni filimde tenqidliniwatqan illetmu xitayche?

Muxter abduraxman: shundaq. Filimning meqsiti Uyghurlarning milliy obrazini xunükleshtürüsh ikenliki éniq.

So'al: filim heqqidiki inkaslargha qarisaq, anarxanning yigitining tizlinip yalwurush körünüshi tamashibinlarning eng köp diqqitini tartqan we eng qattiq nepritini qozghighan. Bu körünüshni körgende sizde qandaq bir tesirat peyda boldi?

Élshat hesen: Uyghurlar bir musulman xelq bolush süpiti bilen allahtin bashqa, allah teripidin yaritilghan janliq-jansiz héchqandaq bir küchning aldida igilimeydu, téz pükmeydu, insan'gha tezim qilishni insanliqtin chiqish kétish dep chüshinidu. Bu bir nuqtidin qarisaq sénarist we rézhissorning Uyghur millitini qilchimu chüshenmigenliki, Uyghur medeniyiti heqqide azraqmu izdinip baqmighanliqini körsitidu. Yene bir nuqtidin Uyghur millitini qesten haqaret qiliwatqanliqini körsitidu. Bir nersini eskertip qoyay: insanning aldida tizlinish en'eniwi xitayche qiliq. Bügünmu béyjingda nurghunlighan xitay erzdarlar bar, ular özlirige zulum salghan hökümranlarning aldida tizlinip turup adalet telep qilidu. Démek, bu yerde tipik bir xitayche illet Uyghur millitige yüklep qoyulghan.

So'al: filimde teswirlen'gen bay-kembeghel munasiwiti Uyghurlarning ötmüshi we bügünki ré'alliqigha uyghunmu?

Muxter abduraxman: Uyghur “Jem'iyitide bay-kembeghel toqunushi” dep atilidighan bir ijtima'iy mesile yoq, bolup baqqanmu emes. Herqandaq bir milletning kishilik munasiwettiki exlaq ölchemliri shu milletning diniy telimati teripidin shekillendürülidu. Islam dinida pütün musulmanlar qérindash dep qarilidu. Bir-birini söyüsh we bir-birige mes'ul bolush islamdiki asasliq exlaqiy teshebbus. Uyghurlar ming yildin béri mana mushundaq bir telim-terbiyide yétilip we yashap kéliwatidu. Shunga tarixtin buyan Uyghur bayliri adettiki yillarda öshre-zakatliri bilen iqtisadiy ehwali yaxshi bolmighan qérindashlarning halidin xewer élip kelgen bolsa, urush yillirida mal-dunyasini inqilab üchün ata qilip, milletning halqiliq peytlerdiki éhtiyajlirini qamdap keldi. Uyghurlarning qan-qérindashliqining üstige diniy qérindashliq qétilip, milliy birlik parchilanmas bir tebi'etke érishken.

So'al: filimde yashan'ghan bir kishining urulghan we bozek qilin'ghan bir körünüshi bar bolup, bumu tamashibinlarning éghir tenqidige uchrighan. Sizche shu körünüshler, Uyghurlarning chong-kichik kishilik munasiwet aditige uyghunmu?

Élshat hesen: ikki misal bilenla jawab bérey: biri, men ghuljining chuluqay deydighan taghliq yézisida chong boldum. Ésimde éniqki mehellimizning eng yaman lükchekliri, hetta mest bolup qalghan chaghliridimu, kochida chong bir boway ishikining aldida olturghan bolsa, u shu kochidin ötmeytti yaki qarangghu chüshkende néridin tam yaqilap ötüp kétetti, ularni körüp qalghan bowaylarmu dümbisini arqisigha qilip olturuwélip körmeske séliwalatti. Mana bu Uyghur jem'iyitidiki chong-kichiklik munasiwet.
Yene bir misal: dalyende oquwatqan waqtim, mektepte bir jédel bolup mektep rehberliri yatiqimizgha kirip keldi, kéche mezgili idi, hemmeylen kariwatlirimizdin chüshüp qarshi alduq we salamlashtuq. Bu chaghda mektep rehbiri hayajanlinip turup dédi: “Silerde bizde yoq bir exlaq bar iken, chonglarni körsenglar mana mushundaq hemminglar ornunglardin turidikensiler, xenzu oqughuchilarning yatiqigha kirsek kimni izdigen bolsaq shu ornidin turidu, qalghanlirining biz bilen perwayi pelek...” mana bumu chong-kichik munasiwet exlaqimizdiki saghlamliqning bir proféssor teripidin étirap qilinishi.

So'al: filimdiki kishilerning ghezipini qozghighan, eng chong mesile-eng chong xataliq néme?

Muxter abduraxman: Uyghur jem'iyitining asasliq mesilisi yoshurulghan yaki burmilan'ghan. Yeni Uyghur millitining mesilisi bay-kembeghel we ushshaq beg-puqralar mesilisi qilip körsitilgen. Emeliyet shuki “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” dep atiliwatqan bu mustemlike rayondiki asasliq ziddiyet mustemlikichi bilen mustemlike qilin'ghuchi, tajawuzchi bilen tajawuzchiliqqa qarshi küresh qilghuchi arisidiki ziddiyet. Filimde mana bu asasliq ziddiyet yoshurulghan. Filimning ishlinish ghayisi xitayning sherqi türkistandiki mustemlikichi hakimiyitini mustehkemleydighan bir ang we idiyini shekillendürüsh bolghachqa, bu filim eslide tughulushidinla bir bedi'iy eser emes.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, yuqirida chet'eldiki Uyghur ziyaliylirining “Anarxan” filimi heqqidiki tesiratlirini anglidinglar.