Mutexessisler: aptonomiyige baghlan'ghan ümid Uyghurlargha néme élip keldi? (2)

Muxbirimiz eziz
2015.11.11
xinjiang-az-sanliq-milletlerge-yardem-berish.jpg “Shinjanggha yardem bérish” namida 1960 – yilliri Uyghur élige köchüp kéliwatqan xitay köchmenliri
Menbe: Eastday.com


Aptonomiye organliri qurulghandin kéyin...

Amérika indiyana uniwérsitéti merkiziy yawro - asiya tetqiqat fakultétining proféssori, doktur gardnér bowingdun özining yillardin buyanqi Uyghurlar diyarining siyasiy weziyiti we tarixi heqqidiki tetqiqati bilen tonulghan chet'el mutexessislirining biri. Uning washin'gtondiki sherq - gherb tetqiqat merkizi teripidin neshr qilin'ghan “Shinjangdiki aptonomiye: xitaylarning xojayinliqi we Uyghurlardiki naraziliq” namliq esiri, shundaqla 2010 - yili neshr qilin'ghan “Uyghurlar: öz wetinide ghérip bolghanlar” namliq kitabi Uyghurlar diyaridiki aptonomiyige béghishlan'ghan zor hejimlik eserler hésablinidu. Proféssor gardnérning qarishiche, dunya miqyasidiki aptonomiyilik birlikler herqachan döletning zémin pütünlükini qoghdash, shundaqla ashu rayonlardiki az sanliq milletlerning nazuk heq - hoquqlirini qoghdash meqsitide yolgha qoyulup kelgen. Emma, Uyghurlar rayonida buning peqet aldinqi yérimila emelge ashqan.

Proféssor gardnér bowingdunning qarishiche, aptonomiye qanunining tüp we négizlik mezmuni “Aptonomiye bérilgen xelqning dölet ichi we sirtigha baghlinishliq türlük pa'aliyetlirining musteqil rewishte yürgüzülüshi” de. Emma bu ölchem shinjang Uyghur aptonom rayonigha tedbiqlan'ghanda buning ijra qilinish ehwalining buninggha yéqin kelmeydighanliqi ayan bolidu. Uning bayanlirigha asaslan'ghanda, xitay xelq jumhuriyiti özining bir partiye diktatorluqini özgertmigen ehwalda oxshimighan siyasiy mewqedikilerning öz menpe'etlirige munasip kélidighan herqandaq telepliri kompartiye teripidin ret qilinidu, xitay hakimiyiti dawamliq türde yolgha qoyuwatqan teshwiqat pa'aliyitini kücheytish, öktichi pikirdikilerning aghzini yumdurush, shundaqla “Shilting” atqanlarni ujuqturush qatarliq charilar bolsa, izchil türde Uyghur élidiki siyasiy sistémida hessilep ijra qilinidu. Shu arqiliq xitay dölitining dawamliq éship bériwatqan iqtisadiy tereqqiyatining jan tomuri bolghan Uyghur élidiki néfit we tebi'iy gaz bayliqini, shundaqla ottura asiyadin import qilinidighan énirgiye bayliqi üchünmu öter yol bolghan bu rayonni qoldin chiqarmasliqqa kapaletlik qilinidu.

Mutexessislerning birdek diqqitini tartqini, Uyghur aptonom rayoni jakarlinish bilen teng dégüdek élan qilin'ghan aptonomiye nizamining eng deslepki nusxisi we uning xaraktéridur. Uningda éniq qilip nahiyilik, oblastliq we aptonom rayonluq milliy aptonomiye birliklirining xitay tewesidiki oxshash derijilik hökümetler qatarida hoquq yürgüzidighanliqi tekitlensimu, barliq aptonomiyilik birliklerning birdek dölet ishliri kabéntining rehberlikide bolidighanliqi hemde uning orunlashturushlirigha shertsiz boysunushi lazimliqi belgilen'gen. Shuning bilen birge, aptonomiyilik birlikler yuqiri derijilik hökümetning siyaset we qararlirini özgertish yaki waqtinche toxtitish zörüriyiti körülse choqum aldi bilen yuqiri derijilik hökümetning ruxsitini élish belgilen'gen.

Proféssor gardnérning qarishiche, bu ehwal Uyghur élidiki hökümet organlirida hoquqning teqsimlinishide eng roshen ipadilinidu: asasliq siyasiy hoquqning xitay kadirlirining qolida bolushidin sirt, yene barliq hökümet organliri birdek partiye teshkilining rehberlikige boysunidighan qilip layihilen'gen bu xil sistémida Uyghur kadirlirigha emeliy hoquq nésip bolmaydu. Mushundaq ehwaldimu her bir Uyghur rehbiriy kadir nahayiti éhtiyatchanliq bilen tallinidu. Bu ehwal 1960 - yilidin bashlap tolimu roshenleshken.

Uyghur diyarida Uyghurlar namigha aptonomiye qurush bilen birge, Uyghur élining herqaysi jayliridiki Uyghur bolmighan milletlerge aptonomiye tesis qilin'ghanliqini, bu milletlerning nopus jehette shu rayondiki Uyghurlargha nisbeten nahayiti az sanliq ikenlikini bayan qilghan proféssor maykil klark mundaq deydu: “Xuddi proféssor gardnér özining 2011 - yili neshr qilin'ghan Uyghurlar heqqidiki kitabida körsitip ötkendek, 1949 - yili xitay kompartiyisi shinjangda hakimiyet teshkilini ornitip bolghandin kéyin, oxshash bolmighan on üch milletning barliqini jakarlighan. Bular Uyghur, xitay, mongghul, qazaq, tajik we bashqilar bolup, bularning köp qismigha munasip derijidiki aptonom oblast we nahiyilerni tesis qilip bergen. Roshenki, oxshimighan derijidiki bu ikkinchi derijilik aptonomiye birliklirining barliqqa kélishi emeliyette mezkur rayondiki eng asasliq yerlik millet bolghan Uyghurlargha bérilgen aptonomiye hoquqini ajizlashturushni meqset qilghan.”

Uyghurlargha aptonom rayon tesis qilip bérish bilen tengla dégüdek yolgha qoyulghan medeniyet jehettiki birlikke keltürüsh shamili heqqide toxtalghan proféssor gardnér bu herketni mahiyet jehette milletler ara resmiy yosundiki perqning mewjut bolup turushigha qilin'ghan xiris, dep qaraydu. Uning bayanlirigha asaslan'ghanda, bu heriket jeryanida millet chüshenchisining mewjut bolushi “Tereqqiyattiki tosqunluq amili” dep qaralghan. Shuning bilen bir waqitta partiye rehberliki “Qalaqliqqa qarshi turush” namida islam dini we bashqa örp - adetlerge hujum qilishqa ötken. Bu xildiki hujum on yil dawam qilghan “Medeniyet inqilabi” da eng yuqiri pellige yetken. “Qizil qoghdighuchilar” Uyghurlar rayonida “Koniliqni yoqitish” shu'ari astida yerlik Uyghurlargha te'elluq bolghan medeniyetni asasliq nishan qilghan. Bularning ichide eng chong ziyan'gha uchrighini Uyghurlar ming yildin buyan étiqad qilip kelgen islam dini bolghan. Chünki xitay hakimiyiti Uyghurlar diyaridiki diniy étiqadning tesir jehette kompartiyining nopuzini bésip kételeydighanliqini tonup yetken. Shu sewebtin mushu meqsetke yandashturulghan halda köpligen meschitler chéqip tashlan'ghan yaki mejburiy yosunda choshqa éghillirigha özgertilgen. Buning bilen Uyghurlarning milliy medeniyiti éghir derijidiki yoqitish xaraktérlik ziyan'gha muptila bolghan.

Proféssor gardnér “Uyghurlar: öz wetinide ghérip bolghanlar” namliq kitabida Uyghurlarning milliy medeniyiti we kimlikige qilin'ghan xirisning buninggha munasip halda meydan'gha chiqqan zor kölemlik nopus yötkesh pilani bilen zich baghlinshliq ikenlikige diqqet qilghan. Uning bayanlirigha qarighanda, xitay xelq jumhuriyiti dunyagha jakarlinip uzaq ötmeyla xitay da'iriliri Uyghurlar rayonigha ikki milyon nopus yötkesh layihisini tüzgen. Emma bu layihe tamamlan'ghanda emeliy yötkelgen nopusning üch milyon'gha yetkenliki melum bolghan. Netijide Uyghurlar rayonida 1949 - yilidiki nopus nisbitide besh pirsent salmaqni igiligen xitaylar 1978 - yiligha kelgende 40 pirsentke yetken. Hazir bulsa bu sanning alliqachan 50 pirsentke yetkenliki mölcherlenmekte.

Aptonomiye yolgha qoyulghandin kéyinki Uyghur diyarining omumiy iqtisadiy tereqqiyatini yilliq GDP boyiche bahalighanda heqiqetenmu zor éshishning bolghanliqini körüwélishqa mumkin bolsimu, proféssor gardnérning bayanlirigha qarighanda, Uyghurlar rayonida bayliqning we xizmet pursitining teqsim qilinishida Uyghurlar bilen xitaylar arisida éghir tengsizlik mewjut iken. Bu tengsizlik bolsa rayondiki Uyghurlarning xitaylardin narazi bolushidiki asasliq seweblerning biri iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.