Көзәткүчиләр хитайни уйғур елиниң 60 йилини шәрһилигәндә әмәлийәтчил болушқа чақирди

Мухбиримиз ирадә
2015.10.02
ata-bala-echinishliq-resim Уйғур елидики намрат уйғур ата-бала.
RFA/Shohret Hoshur

Хитай һөкүмити уйғур аптоном райони қурулғанлиқиниң 60 йиллиқини зор дағдуға билән тәбрикләп, 60 йил мабәйнидә уйғур елиниң йилдин ғайәт зор өзгиришләрни баштин кәчүрүп, һазирқидәк заманиви, бай-баяшат һалға кәлгәнликини, хәлқниң бәхт-саадәт ичидә яшаватқанлиқини кәң тәшвиқ қилишқа башлиди. Уларниң бу тәшвиқат хәвәрлири хитайниң мәмликәт ичи вә сиртиға қаратқан ахбарат васитилиридә бирдәк көрситилди. Бирақ, чәтәлләрдики көзәткүчиләр болса хитайни уйғур елиниң 60 йиллиқ тарихини шәрһләштә әмәлийәтчил болушқа чақирмақта.

Хитай һөкүмити уйғур аптоном райони қурулғанлиқиниң 60 йиллиқини зор тәнтәнә қилип күтүвелиш билән бирликтә, хитайниң ичи вә сиртиға қаратқан тәшвиқатлирида уйғур елиниң 60 йилдин буянқи тәрәққиятини, милләтләр иттипақлиқини вә һәр милләт хәлқиниң компартийиниң ғәмхорлуқи астида хушал-хурам, бәхтияр яшаватқанлиқини тәшвиқ қилди. Хитайдики ахбаратлар хушаллиқ хәвәрлири билән тошуп кәткән бир вақитта чәтәлдики ахбаратлар хитай һөкүмитиниң уйғур ели һәққидики тәшвиқатлириға қарита гуманий позитсийидә болди.

“уча нәвс” хәвәрләр ториниң бейҗиңда турушлуқ мухбири бу һәқтә елан қилған хәвиридә мундақ дегән: 30-сентәбир күни хитайдики телевизийә қаналлирида берилгән хәвәрни көргиниңиздә ихтиярсиз һалда “хитайдики аз санлиқ милләтләр җәннәттә яшаватқан охшимамду” дәп ойлап қалисиз... Лекин әмәлийәт болса униң әксичә, һәтта паҗиәлик. Хитай коммунист һакимийити оттура асиядики 12 милйон уйғур хәлқиниң ана юрти болған уйғур елини өзигә қошувалған 60 йилдин буян уйғурлар көп хапилиқ тартти. Ши җинпиң 2013-йили тәхткә олтурғандин буян райондики зораванлиқ вәқәлири нәччә қатланди. ялғуз 2014-йили ичидә өлгән адәм саниниң 500 дин ашидиғанлиқи хәвәр қилинмақта.

“хитай уйғур елиниң 60 йиллиқини хатирилигәндә әмәлийәтчил болуши керәк” мақалиси давамида, уйғур елидә йүз бериватқан зораванлиқларға қарши хитай һөкүмитиниң уйғур елидә техиму көп һәрбий, техиму көп сақчи вә техиму көп алван-ясақларни йолға қоюш билән биргә, уйғурларниң дини йосунда кийинишини “һакимийәткә болған қаршилиқ” ниң ипадиси дәп қарап, уни чәкләшкә урунуватқанлиқини баян қилған. У йәнә мундақ дегән:

Уйғурлар билән хитайларниң гепи асасән дегүдәк бир йәрдин чиқип баққан әмәс. Бу уларниң бу земинниң исмини атишидиму өз ипадисини тапиду. Чәтәлләрдики уйғурлар вә бөлгүнчиләр бу земинни “шәрқий түркистан” дәп атайду. Хитай һөкүмити өзиниң бу земиндики ишғалини вә йүргүзүватқан дини сиясәтлирини ақлаш үчүн тарихтики өзигә яқмайдиған йәрләрни кесип ташлап, уни қайтидин өзигә маслаштуруп чиққан. Мәсилән бейҗиңчә тарихта “уйғурлар бундин 1000йил аввал йәни хитай тарихи башлинип 4000 йилдин кейин мусулман болған” дәйду. Уларниң тарих китаблирида уйғурлар вә шундақла хитай болмиған башқа милләтләрниң бир қанчә қетим һәтта техи 1944-йилиғичә болған арилиқта мустәқил болуп баққанлиқи тилға елинмайду. Өйидә нәзәрбәндкә елинған мәзгилдә түгәп кәткән уйғур тарихчи турғун алмас уйғурларниң тарихини 6000 йил дегән иди.

Мақалидә йәнә, хитай һөкүмитиниң йеқинда елан қилған ақ ташлиқ китабида тилға елинған мәзмунларғиму рәддийә берилип мундақ дейилгән: хитай коммунист һакимийити “ақ ташлиқ китаб” ида өзиниң кона услуби бойичә 60 йилдин буян уйғур елидә нурғун мәсчитләрниң селинғанлиқини ейтип, мәвҗут мәсилини йошурди.“уйғур ели учур җәмийитигә айланди” дәп по атқан, бирақ улар уйғур елидә ана тил мәктипи вә ана тилда тор бети ачқанларни түрмигә ташлиди. Уйғур елидә әң көп наразилиқ пәйда қиливатқан мәсилиниң бири, мәнчә хитай көчмән мәсилиси болса керәк. “ақ ташлиқ китаб” хитай компартийиси уйғур елини идарә қиливатқан 60 йилдин буян уйғур елиниң миллий дарамитиниң 927 милярд йүәнгә йәткәнликини давраң салған. Әмма һәқиқәт йәнә буниң әксини сөзләйду. Чүнки, пәқәт үрүмчи, корла вә қарамайдин ибарәт 3 шәһәрниңла уйғур елиниң санаәт ишләпчиқиришиға қошидиған һәссиси 65 пирсәнттин ашиду. Әмма әң йеқинқи статистикидин қариғанда, үрүмчидики уйғур нопуси һазир 13 пирсәнттинму аз. Хитай нопуси 75 пирсәнт. Қарамайда болса бу техиму еғир. Қарамайда һазир 80 пирсәнт нопус хитай. Корлада болса аран 20 пирсәнт уйғур бар. Уйғур елидики чоң кархана ширкәтләрниң һәммиси хитай карханилири, һечқайсиси уйғур елиниң өзиниң әмәс. Хитайда иш қилидиған бир ғәрб ширкитиниң вәкили маңа өзлириниң техи өткән йили бир нәпәр уйғурни ишқа алғанлиқини ейтип бәрди. Лекин бу ширкәттә миңларчә хитай ишләйду. Хитайдики ишсизлиқ нисбити аран 4 пирсәнт дейилсиму, әмма алий мәктәпләрни пүттүргән уйғурларниң аран 17 пирсәнти хизмәткә орунлишалайду.

Мухбир хәвири давамида, уйғурларниң өз земинида һәр җәһәттин кәмситиливатқанлиқи, чәткә қеқиливатқанлиқини тилға елип, хәвәрләрдики бундақ парлақ көрүнүшләрниң әмәлийәтни өзгәртәлмәйдиғанлиқини баян қилған.

Дуня уйғур қурултийиму 30-сентәбир күни бу мунасивәт билән елан қилған баянатида, хитай һөкүмитиниң тарихни бурмилаватқанлиқини, уйғурларниң 60 йиллиқ һаятиниң һәргизму хитай тәшвиқ қилғандәк болуп бақмиғанлиқини билдүргән иди.

Бу һәқтә йәнә, “квартс” журнилида елан қилинған “хитайдики йәнә бир тибәттә ши җинпиң бесимни давам қилмақта” мавзулуқ мақалидиму, хитай һөкүмитиниң 60 йилдин буян уйғурларниң миллий, диний кимликлиригә һуҗум қилип, уларни өз земинида аз санлиқлар дәриҗисигә чүшүрүп қойғанлиқи, яғлиқ чегишни, бурут-сақал қоюшни чәклигәнлики, уйғурларниң хизмәт тепишта кәмситилидиғанлиқиға охшаш әһваллар баян қилинған. Болупму уйғур аяллириниң һоқуқи алаһидә тилға елинған бу мақалидә, юқиридики бу зулумларниң бәдилини әң еғир өтәватқанларниң уйғур аяллири икәнлики әскәртилгән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.