Közetküchiler xitayni Uyghur élining 60 yilini sherhiligende emeliyetchil bolushqa chaqirdi

Melum ashxanida tamaq yewatqan Uyghurlar. 2015-Yili 15-aprél, xoten.

Xitay hökümiti Uyghur aptonom rayoni qurulghanliqining 60 yilliqini zor daghdugha bilen tebriklep, 60 yil mabeynide Uyghur élining yildin ghayet zor özgirishlerni bashtin kechürüp, hazirqidek zamaniwi, bay-bayashat halgha kelgenlikini, xelqning bext-sa'adet ichide yashawatqanliqini keng teshwiq qilishqa bashlidi. Ularning bu teshwiqat xewerliri xitayning memliket ichi we sirtigha qaratqan axbarat wasitiliride birdek körsitildi. Biraq, chet'ellerdiki közetküchiler bolsa xitayni Uyghur élining 60 yilliq tarixini sherhleshte emeliyetchil bolushqa chaqirmaqta.

Xitay hökümiti Uyghur aptonom rayoni qurulghanliqining 60 yilliqini zor tentene qilip kütüwélish bilen birlikte, xitayning ichi we sirtigha qaratqan teshwiqatlirida Uyghur élining 60 yildin buyanqi tereqqiyatini, milletler ittipaqliqini we her millet xelqining kompartiyining ghemxorluqi astida xushal-xuram, bextiyar yashawatqanliqini teshwiq qildi. Xitaydiki axbaratlar xushalliq xewerliri bilen toshup ketken bir waqitta chet'eldiki axbaratlar xitay hökümitining Uyghur éli heqqidiki teshwiqatlirigha qarita gumaniy pozitsiyide boldi.

“Ucha news” xewerler torining béyjingda turushluq muxbiri bu heqte élan qilghan xewiride mundaq dégen: 30-séntebir küni xitaydiki téléwiziye qanallirida bérilgen xewerni körginingizde ixtiyarsiz halda “Xitaydiki az sanliq milletler jennette yashawatqan oxshimamdu” dep oylap qalisiz... Lékin emeliyet bolsa uning eksiche, hetta paji'elik. Xitay kommunist hakimiyiti ottura asiyadiki 12 milyon Uyghur xelqining ana yurti bolghan Uyghur élini özige qoshuwalghan 60 yildin buyan Uyghurlar köp xapiliq tartti. Shi jinping 2013-yili textke olturghandin buyan rayondiki zorawanliq weqeliri nechche qatlandi. Yalghuz 2014-yili ichide ölgen adem sanining 500 din ashidighanliqi xewer qilinmaqta.

“Xitay Uyghur élining 60 yilliqini xatiriligende emeliyetchil bolushi kérek” maqalisi dawamida, Uyghur élide yüz bériwatqan zorawanliqlargha qarshi xitay hökümitining Uyghur élide téximu köp herbiy, téximu köp saqchi we téximu köp alwan-yasaqlarni yolgha qoyush bilen birge, Uyghurlarning dini yosunda kiyinishini “Hakimiyetke bolghan qarshiliq” ning ipadisi dep qarap, uni chekleshke urunuwatqanliqini bayan qilghan. U yene mundaq dégen:

Uyghurlar bilen xitaylarning gépi asasen dégüdek bir yerdin chiqip baqqan emes. Bu ularning bu zéminning ismini atishidimu öz ipadisini tapidu. Chet'ellerdiki Uyghurlar we bölgünchiler bu zéminni “Sherqiy türkistan” dep ataydu. Xitay hökümiti özining bu zémindiki ishghalini we yürgüzüwatqan dini siyasetlirini aqlash üchün tarixtiki özige yaqmaydighan yerlerni késip tashlap, uni qaytidin özige maslashturup chiqqan. Mesilen béyjingche tarixta “Uyghurlar bundin 1000yil awwal yeni xitay tarixi bashlinip 4000 yildin kéyin musulman bolghan” deydu. Ularning tarix kitablirida Uyghurlar we shundaqla xitay bolmighan bashqa milletlerning bir qanche qétim hetta téxi 1944-yilighiche bolghan ariliqta musteqil bolup baqqanliqi tilgha élinmaydu. Öyide nezerbendke élin'ghan mezgilde tügep ketken Uyghur tarixchi turghun almas Uyghurlarning tarixini 6000 yil dégen idi.

Maqalide yene, xitay hökümitining yéqinda élan qilghan aq tashliq kitabida tilgha élin'ghan mezmunlarghimu reddiye bérilip mundaq déyilgen: xitay kommunist hakimiyiti “Aq tashliq kitab” ida özining kona uslubi boyiche 60 yildin buyan Uyghur élide nurghun meschitlerning sélin'ghanliqini éytip, mewjut mesilini yoshurdi.“Uyghur éli uchur jem'iyitige aylandi” dep po atqan, biraq ular Uyghur élide ana til mektipi we ana tilda tor béti achqanlarni türmige tashlidi. Uyghur élide eng köp naraziliq peyda qiliwatqan mesilining biri, menche xitay köchmen mesilisi bolsa kérek. “Aq tashliq kitab” xitay kompartiyisi Uyghur élini idare qiliwatqan 60 yildin buyan Uyghur élining milliy daramitining 927 milyard yüen'ge yetkenlikini dawrang salghan. Emma heqiqet yene buning eksini sözleydu. Chünki, peqet ürümchi, korla we qaramaydin ibaret 3 sheherningla Uyghur élining sana'et ishlepchiqirishigha qoshidighan hessisi 65 pirsenttin ashidu. Emma eng yéqinqi statistikidin qarighanda, ürümchidiki Uyghur nopusi hazir 13 pirsenttinmu az. Xitay nopusi 75 pirsent. Qaramayda bolsa bu téximu éghir. Qaramayda hazir 80 pirsent nopus xitay. Korlada bolsa aran 20 pirsent Uyghur bar. Uyghur élidiki chong karxana shirketlerning hemmisi xitay karxaniliri, héchqaysisi Uyghur élining özining emes. Xitayda ish qilidighan bir gherb shirkitining wekili manga özlirining téxi ötken yili bir neper Uyghurni ishqa alghanliqini éytip berdi. Lékin bu shirkette minglarche xitay ishleydu. Xitaydiki ishsizliq nisbiti aran 4 pirsent déyilsimu, emma aliy mekteplerni püttürgen Uyghurlarning aran 17 pirsenti xizmetke orunlishalaydu.

Muxbir xewiri dawamida, Uyghurlarning öz zéminida her jehettin kemsitiliwatqanliqi, chetke qéqiliwatqanliqini tilgha élip, xewerlerdiki bundaq parlaq körünüshlerning emeliyetni özgertelmeydighanliqini bayan qilghan.

Dunya Uyghur qurultiyimu 30-séntebir küni bu munasiwet bilen élan qilghan bayanatida, xitay hökümitining tarixni burmilawatqanliqini, Uyghurlarning 60 yilliq hayatining hergizmu xitay teshwiq qilghandek bolup baqmighanliqini bildürgen idi.

Bu heqte yene, “Kwarts” zhurnilida élan qilin'ghan “Xitaydiki yene bir tibette shi jinping bésimni dawam qilmaqta” mawzuluq maqalidimu, xitay hökümitining 60 yildin buyan Uyghurlarning milliy, diniy kimliklirige hujum qilip, ularni öz zéminida az sanliqlar derijisige chüshürüp qoyghanliqi, yaghliq chégishni, burut-saqal qoyushni chekligenliki, Uyghurlarning xizmet tépishta kemsitilidighanliqigha oxshash ehwallar bayan qilin'ghan. Bolupmu Uyghur ayallirining hoquqi alahide tilgha élin'ghan bu maqalide, yuqiridiki bu zulumlarning bedilini eng éghir ötewatqanlarning Uyghur ayalliri ikenliki eskertilgen.