Mutexessisler: aptonomiyige baghlan'ghan ümid Uyghurlargha néme élip keldi? (1)

1943-Yili korlada “Partiyige sadiq bolush, wetenni söyüsh” namidiki pirqe yighinigha qatnishiwatqan Uyghurlar. (“Turmush” zhurnilidin süretke élin'ghan.)

Aptonomiye qurulush harpisida

Uyghurlar diyarida her derijilik hökümet organliri Uyghur aptonom rayoni qurulghanliqining 60 yilliqi we bu jeryanda wujutqa kelgen zor özgirishler heqqide türlük shekil we mezmundiki pa'aliyetlerni uyushturiwatqanda xitay ichi-sirtidiki bir qisim tor béketliride tarqiliwatqan “1943-Yilidiki shinjang” mawzusidiki resimlik toplamning bir qisim süretliri kishilerning diqqitini tartmaqta, shundaqla kishilerning 1940-yillardiki Uyghurlar diyari bilen uning aridin 70 nechche yillar ötkendin kéyinki bügünki qiyapitini sélishturushidiki janliq matériyal süpitide qaralmaqta.

Amérikida neshr qilinidighan “Turmush” zhurnilining 1943-yilliq 13-dékabir sanigha bésilghan bu resimlik toplam amérikiliq meshhur fotograf williyam wandiwértning emgiki bolup, eyni waqittiki zhurnalda “Bular meshhur ékspéditsiyichi owén lattimorning 1927-yilidiki sayahitidin kéyin mushu sirliq makan heqqide barliqqa kelgen tunji we eng toghra melumatlardur” dep izah bérilgen.

Mezkur toplamgha williyam wandiwértning eyni waqittiki dunyagha “Sinkyang” namida melumluq bolghan Uyghur élidiki sayahiti jeryanida tartqan wekil xaraktérlik süretliri kirgüzülgen. Shular qatarida zhurnal muqawisigha bir tunggan yashning resimi bérilgen we “Sinkyangning puqrasi” dep qoshumche mawzu qoyulghan. Zhurnaldiki resimlik toplam heqqide bérilgen chüshendürüsh maqalisige bolsa, bu heqte mundaq bir qisqa izah bérilgen : “Ötmüsh zamanliridin yéqinqi mezgillergiche, yeni1860-yillardin taki 1930-yillarghiche, xitaylar musulmanlarning isyanliri bilen, bolupmu tungganlar bash bolup kötürülgen isyanlar bilen tutushup kelmekte, shundaqla bu isyanlar pat-patla sinkyang zéminini qan'gha boyap kelmekte. Halbuki, bu isyanlarning köp qismi tashqi dunyagha bilinmigen halda ötüp ketken bolsimu, bu isyanlar yenila kishilerni zor derijide özige jelp qilidu.”

Aptor arqidin dawamlashturup, Uyghurlar diyaridiki Uyghurlardin bashqa asasliq milletlerdin qirghiz, tatar, qazaq, özbék, aq oruslarni tilgha alidu. Bular qatarida u xitaylarni “Bu rayondiki sodigerler, shundaqla hökümran tebiqe, ularning köp qismi manjuriyedin qéchip kélip bu jayda panahlan'ghuchilar” deydu, shundaqla Uyghurlarni “Ular bu jaydiki asasliq yer igiliri bolup, bu makanda 800-yillardin bashlapla yashap kelmekte” dep yazidu. Aptorning bayan qilishiche, shu waqitta shinjangning omumi ahalisi üch milyon yette yüzming bolup, xitaylarning omumi nopusi 182 ming bolghan.

Bu mezgiller militarist shéng shisey ürümchide aliy hoquq igilep, sabiq sowét ittipaqi bilen bolghan dostluq munasiwiti we özining “Sowét kompartiyisining mexpi ezasi” dégen salahiyiti bilen Uyghurlar üstidin zulum yürgüzüwatqan bir pewqul'adde tarixiy mezgil iken.

Bu heqte amérikidiki hörmetlik jama'et erbabliridin ghulamidin paxta ependi eyni waqittiki ehwallarni eslep, buning tolimu mudhish bir zaman bolghanliqini tilgha alidu.

Ghulamidin paxta ependining éytishiche, ene shu zulum netijiside 1944-yili ili inqilabi partlap, aridin uzun ötmey ghuljida élixan töre re'islikidiki “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” qurulidu. 1946-Yiligha kelgende sowétler ittipaqining sülhi qilishi we yarashturushi arqisida ürümchide gomindang hökümiti bilen “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” ning hemkarliqi arqisida birleshme hökümet wujutqa kélip, exmetjan qasimi birleshme hökümetning mu'awin re'islikige teyinlinidu.

Amérikiliq tarixshunas linda bénsonning bayanliriche bolghanda “Heqiqi menidiki igilik hoquq musteqilliqi hemde özige xas herbiy, edliye funksiyisige ige” bolghan mezkur hökumet 1949-yili gomindang partiyisi bilen yillarche urushta ghelibe qilghan xitay kommunistliri teripidin bikar qilin'ghan. Shuningdin kéyin, Uyghurlar diyaridiki herqaysi terepler arisida mewjut bolghan menpe'et ziddiyetliri her ikkila terep razi bolidighan shekilde hel qilinmighanda yene bir qétimliq qan tökülüshke seweb bolidighanliqi roshenleshken. Buning bilen 1955-yili xitay kompartiyisi bu mesilini “Yerlik milletlerge aptonomiye bérish” arqiliq hel qilmaqchi bolghan. Netijide 1955-yili 1-öktebirde ürümchide “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” barliqqa kelgen.

Bu heqte alaqidar tarixiy shara'itning oynighan roli heqqidiki so'allar üchün awstraliye grifis uniwérsitétining proféssori, “Shinjang mesilisi” boyiche tonulghan mutexessis maykil klark (Michael Clarke) qa mikrafonimizni uzattuq. U bu heqte toxtilip mundaq deydu: “1949-Yili xitay xelq jumhuriyiti shinjangni bir ölke qilip özige qoshuwalghan mezgillerde shinjangning ching sulalisining axiriqi mezgilliridin, yeni1911-yilidin bashlap hésablighandimu 1949 -yilighiche bolghan mezgilde nechche on yillap xitay merkiziy hökümitining biwaste bashqurushida emes, belki shinjangdiki birnechche xitay militaristlirining idare qilishida bolghanliqi, bu xildiki shekli özgergen aptonomiye basquchida sowétler ittipaqining mezkur rayondiki tesirining roshen derijide éship barghanliqi qatarliq ehwallar aldi bilen diqqetke sazawer bolghan. Shuning bilen bu xil siyasiy muhitta maw zédung bashchiliqidiki xitay kompartiyisi özliri ijat qilip chiqqan özgiche bir xil shekildiki aptonomiyini yerlik xelqlerge bérish arqiliq yerlik xelqqe yéqinlashmaqchi bolghan. Nezeriye jehettin alghanda, bu xil aptonomiye tüzümi boyiche xitay bolmighan ashu millet topliship olturaqlashqan rayon'gha shu millet namida öz-özini idare qilish hoquqi bérilidu. Mana mushundaq bir shara'itta, 1955-yili shinjang Uyghur aptonom rayoni quruldi.”

1954-Yili teshkillen'gen “Shinjang ishlepchiqirish we qurulush bingtu'eni” namidiki siyasi we iqtisadiy zor gewde wujutqa kélip bir yildin kéyin andin “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” qurulghanliqi melum.

Proféssor maykil klark mundaq deydu: “Derweqe, xitay tarixida bingtu'enning deslepki shekli bolghan herbiylerning boz yer échip tériqchiliq qilish pa'aliyetliri köp uchraydu. Bu xildiki herbiy we tériqchiliq bir gewdileshken siyasi qurulma shekli chégra rayonlarda xitaylarning hökümranliqini mustehkemlesh meqsitide köplep yolgha qoyulghan. 1949-Yilidin bashlan'ghan tarixiy basquchta xitay kompartiyisining shinjangdiki hökümranliq ornini tikleshte bingtu'enning roli nahayiti chong bolghan. Chünki u waqitlarda xitaylarning bu rayondiki her tereplime tesiri intayin cheklik derijide idi. Mushundaq ehwalda shinjanggha kirgen xelq azadliq armiyisi we shinjangda turushluq gomindang qoshunliri birleshtürülüp bingtu'en teshkillendi hemde mushu siyasiy gewde arqiliq xitaylarning mezkur rayondiki siyasiy, iqtisadiy we ijtima'iy kontrolluq hoquqi kapaletke ige qilindi.”