Xitay néme sewebtin aral shehiride yéngidin “Kespiy terbiyelesh bazisi” qurdi?

Xitay bashqurushidiki “Bingtüen géziti” ning 25-awghusttiki xewiride, “Jenubiy shinjang kespiy maharet bilen terbiyelesh emeliy meshiq bazisi” (南疆职业技能培训实训基地) Ning bingtüen'ge qarashliq aral shehiride resmiy qurulghanliqi élan qilin'ghan. Munasiwetlik uchurlargha qarighanda, mezkur bazini aral sheherlik ma'arip idarisi we “Tarim kespiy téxnika instituti” birlikte qurup chiqqan iken.

Xitayning Uyghur élidiki yérim herbiy xaraktérlik alahide organi bolghan “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtüeni” 2002-yilidin kéyin tarim deryasining aqsu tewesidiki derya-éqinlar qoshulghan jayida “Aral” (阿拉尔) namliq bir yéngi sheher berpa qilip, heqsiz öy, heqsiz yer, ayliq turmush kapalet puli qatarliq étibar siyasetliri arqiliq nurghunlighan xitay köchmenlirini bu sheherge köchürüp kelgen idi. Nöwette bu sheherning asasliq nopusini xitaylar teshkil qilsimu, lékin jenubiy Uyghur élidin éshincha emgek küchlirini yötkep ishqa orunlashturush namida köchürüp kélin'gen Uyghurlarning aral shehiride 30 mingdin ashidighanliqi melum.

Yuqiriqi xewerde, “Mezkur bazining qurulushi mektepler bilen karxanilar hemkarliqi, kesipler bilen terbiyelesh arqiliq ma'arip zenjiri, ixtisasliqlar zenjiri, yéngiliq yaritish zenjiri we kesipler zenjirining bir biri bilen ünümlük baghlinishini ilgiri sürüp, jenubiy shinjangning iqtisadiy tereqqiyati, kespiy ma'arip ishlirining tereqqiyatini ixtisasliqlar bilen teminleydu” déyilgen. Jenubiy Uyghur éli Xoten, qeshqer, aqsu, qizilsu qatarliq jenubtiki üch wilayet, bir oblastni öz ichide alidu. Uyghurlarning omumiy nopusining 74.01 Pirsenti (xitay istatistikisi) del jenubiy Uyghur élide yashaydu. Shunga jenubiy Uyghur élining iqtisadini tereqqiy qildurushta éhtiyajliq bolghan ghayet zor emgek küchimu, del bu yerlerning asasliq ahalisi bolghan Uyghur nopusidin kélidu. Bu wejidin aral shehiride yéngidin qurulghan atalmish “Jenubiy shinjang kespiy maharet bilen terbiyelesh emeliy meshiq bazisi” ning Uyghurlarni nishan qilghan bir baza bolghanliqini tesewwur qilish tes emes, elwette.

Melum bolghinidek, “Kespiy terbiyelesh” sözi tilgha élinsila, köz aldimizgha Uyghur élidiki jaza lagérliri kélidu. Chünki atalmish “Kespiy terbiyelesh” namidiki yépiq orunlarning emeliyette jaza lagérliri bolghanliqi xitayning ashkarilan'ghan mexpiy höjjetliri we lagér shahitlirining guwahliqliri arqiliq alliburun delillinip bolghan. Gerche jaza lagérlirida qanchilik Uyghurning ghayip qilin'ghanliqi nöwette tashqiy dunyagha namelum bolsimu, emma 2019-yili noyabirda xelq'ara muxbirlar hemkarliqi (International Consortium of Investigative Journalists) teripidin ashkarilan'ghan “Shinjang höjjetliri” (China Cables) Xelq'ara jem'iyetni tunji qétim Uyghur élidiki jaza lagérlirining qurulmisi, qamalghanlarning sani qatarliqlar bilen teminligenidi. Eyni chaghda xelq'ara kommunizm qurbanliri xatire fondining tetqiqatchisi adri'an zénz mezkur höjjetke asasen, Uyghur élide qanunsiz tutqun qilin'ghanlarning sanining texminen 900 mingdin 1milyon 800 mingghiche bolushi mumkinlikini otturigha qoyghan.

Undaqta, aral shehiride yéngidin qurulghan atalmish “Jenubiy shinjang kespiy maharet bilen terbiyelesh emeliy meshiq bazisi” ning meqsiti zadi néme?

Biz bu so'algha jawab tépishtin awwal, Uyghurlar nopusi zich olturaqlashqan jenubiy Uyghur élining Uyghur irqiy qirghinchiliqidiki “Istratégiyelik orni” gha qarap baqayli. Xitay Uyghur élide atalmish “Térrorluq, ashqunluq we bölgünchilik” tin ibaret “Üch xil küch” ni tüp yiltizidin yoqitishta mundaq bir siyasiy términni qollan'ghan. Yeni “Shinjang bir shahmat taxtisi, jenubiy shinjang bu shahmat taxtisining közi” (新疆一盘棋，南疆是棋眼). Bu sözning Uyghur tilidiki éniqlimisini “Shinjang dégen bu chong shahmat taxtisidiki reqibler del xitaylar bilen Uyghurlardur. Jenubiy Uyghur élidiki Uyghurlarni tüptin yoqatmay turup, shinjangda muqimliqni berpa qilghili bolmaydu” dep chüshinish mumkin. Qaraydighan bolsaq, 2019-yilidin buyan izchil ashkariliniwatqan xitay mexpiy höjjetliridin “Shinjang höjjetliri”, “Qaraqash tizimliki”, “Nenkey höjjiti”, “Shinjang saqchi höjjetliri”, “Qeshqer konasheher höjjetliri”, shundaqla jenubiy Uyghur élidiki déhqanlarning kolléktip köchürülüsh, öy-makansizlashturulush, yataqliq mektep, yétimxana, sanatoriye, tughmas qilish, erzan emgek küchi yaki qul ishchi qilinish. . . Qatarliqlarning hemmisi asasen jenubiy Uyghur éli we Uyghurlar bilen munasiwetlik bolup keldi.

Diqqet qilishqa erziydighan yene bir muhim nuqta shuki, ötken 20 yilda échilghan üch qétimliq atalmish “Merkezning shinjang xizmet yighini” da jenubiy Uyghur élide “Muqimliq berpa qilish” xitayning asasliq xizmet nishani bolup keldi. Téximu muhimi, bu yil 28-iyul échilghan xitayning ikki muhim yighinmu del jenubiy Uyghur élining “Uzun muddetlik muqimliqi we tereqqiyati üchün” échilghan. Bu yighinlarning biri, “Merkez karxanilirining shinjangni güllendürüshni algha sürüsh yighini” ؛ yene biri, “Jenubiy shinjangni yuqiri süpetlik tereqqiy qildurush xizmet yighini” dur. “‛üch xil küch‚ni yoqitishtin ibaret yuqiri bésimliq siyasettin qilche tewrenmeslik؛ muqimliqni saqlash küchini asasiy qatlamgha singdürüsh؛ jungxu'a milliti ortaq éngi qarishini ünümlük we heqiqiy menisidin qobul qildurush qatarliqlar” bu ikki yighinning asasliq témisi bolghan.

Shuni késip éytishqa boliduki, Uyghur nopusi jenubiy Uyghur élide mutleq üstünlükni igilepla turidiken, u halda xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasiti her xil namlarda mewjutluqini dawam qilidighanliqi éniq. “Jenubiy shinjang kespiy maharet bilen terbiyelesh emeliy meshiq bazisi” ning qurulushidiki meqsetmu, Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen munasiwetlik bolushi éniq. Chünki “Jenubiy shinjang kespiy maharet bilen terbiyelesh emeliy meshiq bazisi” ning qurghuchiliridin biri bolghan “Tarim kespiy téxnika instituti” ning “14-Besh yildiki kespiy tereqqiyat nizami” Da bu heqte éniq melumatlar bérilgen. Yeni mezkur nizamnamide “Bingtüenning jenubqa tereqqiy qilish istratégiyesining éhtiyaji bilen, aral shehiri jenubiy shinjangning qatnash-tiransport merkizi, iqtisad merkizi, dawalash merkizi, ma'arip merkizi we medeniyet merkizi qilip qurup chiqilidu. Jenubiy shinjangdiki kesipler tereqqiyati, nopusning téz sür'ette éshishi bilen muwapiq kesip igilirige bolghan éhtiyajni köpeytidu. . .” déyilgen.

Démek, mezkur nizamning mezmunidin qarighanda, aral shehiri jenubiy Uyghur élining qatnash, iqtisad, ma'arip, dawalash we medeniyet merkizige aylinidighanliqi, shundaqla bu ishning bingtüenning jenubqa tereqqiy qilishi bilen munasiwetlik ikenliki ashkara. Bu nuqtidin qarighanda, xitayning aral shehirini jenubiy Uyghur élini omumyüzlük tizginleshtiki halqiliq orun qilip tallighanliqini perez qilish mumkin. Bundaq ehwalda aqsu wilayitige jaylashqan aral shehiride atalmish “Jenubiy shinjang kespiy maharet bilen terbiyelesh emeliy meshiq bazisi” ning jenubiy Uyghur élidiki Uyghur déhqanlirini dawamliq “Kespiy terbiyelesh” namida yurt-makanliridin ayrip, jenubtiki Uyghur nopusini shalanglashturushni meqset qilip qurulghanliqini, shundaqla, aral shehirining bingtüenning jenubqa kéngiyishi we jenubiy Uyghur élige xitay nopusini yötkesh we orunlashturushtiki bir ötengge aylinidighanliqini tesewwur qilishqa bolidu.

Derweqe, xitayning “Jenubiy shinjang kespiy maharet bilen terbiyelesh emeliy meshiq bazisi” ni jenubiy Uyghur élining iqtisadiy tereqqiyati üchün qurmaqchi bolghanliqini teshwiq qilishi pütünley yalghanchiliqtur. Eksiche, bundaq bir bazining qurulushini xitayning Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq siyasitining dawami, bolupmu jenubiy Uyghur élidiki Uyghur nopusini dawamliq yoqitish üchün yolgha qoyghan yene bir siyasiy pilani dep késip éytishqa bolidu.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]