Xitay néme üchün Uyghur élini xitayning ashliq bixeterlikige kapaletlik qilishtiki arqa sep bazisigha aylandurmaqchi bolidu?
2024.02.23

22-Féwral küni xitay bashqurushidiki “Shinjang géziti” de “Yéza-igilik jehettiki küchlük dölet bolush üchün shinjangning téximu köp töhpisi bolushi kérek” mawzuluq obzorchi maqalisi élan qilindi.
Maqalining mezmunidin qarighanda, Uyghur élining nöwette térilghu yer kölimining yenimu kéngiyip, ashliq ishlepchiqirishida xitay boyiche birinchi qatargha ötkenliki bayan qilin'ghan. Maqalide yene Uyghur élini xitayning ashliq ishlepchiqirish we teminleshtiki istratégiyelik arqa sep qilishni ilgiri sürüsh tekitlen'gen. Shundaqla bu meqsetke yétish üchün Uyghur élida yéza, déhqan we déhqanchiliqtin ibaret üch mesilisini yaxshi hel qilish kérekliki otturigha qoyulghan.
Xitay ötken yili awghustta ashliq bixeterlikige alaqidar bir doklat élan qilghan. Mezkur doklatta xitaydiki kishi béshigha toghra kélidighan ashliqning 480 kilogramdin ashidighanliqi, buning 400 kilogramliq xelq'ara ölchemdin éship ketkenliki bayan qilin'ghan. Mushu boyiche éytqanda, xitayning zapas ashliq miqdari xitayda yüz béridighan tasadipiy weqelerdin aman qélishta yéterlik déyishke bolidu. Undaqta, xitay néme üchün Uyghur élini xitayning ashliq ishlepchiqirish we teminleshtiki arqa sep bazisigha aylandurmaqchi bolidu?
Xitay ötken yillardin buyan atalmish “Yéza-kentlerni ronaq tapquzush”, “Namratliqni tügitish” qatarliq namlarda köpligen Uyghur déhqanlirining yerlirini tartiwélip, kesip almashturush namida xitay karixanilirining qul ishchilirigha aylandurdi. Yene bir tereptin, Uyghur élidiki térilghu yerlerni kéngeytish üchün tirishti. Bu heqiqeten bir-birige zit ish bolup, kéngeytilgen yerlerde déhqansiz tériqchiliq qilghili bolmaytti. Téximu heyran qalarliqi, bezi xewerlerde teklimakan qumluqini térilghu yerge aylandurush arqiliq, Uyghur élidiki térilghu yer kölimini alte hesse chongaytqili bolidighanliqimu otturigha chiqti. Démek, xitayning ashliqqa bolghan éhtiyaji hetta teklimakan qumluqini térilghu yerge aylandurush derijisige bérip yetken. Ashliqqa bolghan éhtiyaj peqetla tebi'iy apetlerge taqabil turushni nishan qilmighanliqi éniq. Shundaqken, buning heqiqiy sewebi zadi néme?
Derweqe, nöwettiki xelq'ara weziyette dunya xaraktérlik urushning bashlinip qélish éhtimalliqi her waqit mewjut bolup körünmekte. Chünki yawro-asiya we ottura sherq alliburun urush qaynimigha kirip qaldi. Nawada tinch okyanda herqandaq seweb bilen urush bashlinip qalsa, u chaghda dunyawi urushini tosup qalidighan héchqandaq bir küch bolmaydu. Halbuki, tinch okyandiki urush eng chong éhtimalliqta xitayning teywen'ge hujum qilishi bilen yüz bérishi mumkin.
Éniqki, teywenni ishghal qilish kommunist xitay üchün mewjutluq we küchlinishning asasiy hésablinidu. Bundaq bolushida töwendikidek sewebler bar. Xitay xelq jumhuriyitining xitayche namida “Jungxu'a” dégen bar bolsimu, emma u jungxu'a min'go emes. Emma jungxu'a min'go taki bügün'giche teywende özini saqlap kéliwatidu. Gerche teywen bilen xitay arisida “Bir xitay kélishimi” bolsimu, emma bu kélishim xitayning dölet bixeterlikining kapaliti hésablanmaydu. Chünki teywen tasadipiy bu kélishimdin waz kéchip, musteqilliq élan qilsa, u halda xitay xelq jumhuriyiti bir qanunsiz hakimiyetke aylinidu. U halda xitayning Uyghur, tibet, mongghul qatarliq rayonlargha hökümranliq qilishtiki qanuniy asasiy pütünley aghdurup tashlinidu. Bu elwette xitay üchün qorqunchluq bir aqiwet. Emma teywenni bésiwélish xitay üchün éytqanda, bir yaqtin hakimiyetni qanuniy asasqa ige qilsa, yene bir tereptin amérikagha biwasite tehdit shekillendürgüdek küchke ige qilidu. Chünki teywen, yaponiyedin tartip, filippin, malaysiya we hindonéziyeni öz ichige alghan arallar zenjirige jaylashqan. Bu ehwal xitayning yadro su asti paraxotlirining tinch okyan'gha erkin halda kirishige tosqunluq peyda qilidu. Eger xitay teywenni bésiwalsa, u halda tinch okyandiki bu aral zenjiri weyran bolidu we xitay amérika quruqluqigha biwasite tehdit peyda qilalaydu.
Démek, teywenni ishghal qilish, xitay üchün tolimu muhim. Bolupmu ukra'ina-rusiye we pelestin-isra'iliye urushliri amérika bashliq gherb dunyasini éghir müshkülatlargha séliwatqan bu jiddiy weziyet, xitay üchün teywen'ge hujum qilidighan eng yaxshi purset hésablinidu. Bu wejidin shi jinping ötken yilila xitay azadliq armiyesini her waqit urush teyyarliqida turushqa chaqiriq qilghanidi. Bu yil yanwarda bir qanche kün awwal gérmaniyening myunxén xewpsizlik yighinida xitay tashqiy ishlar ministiri wang yimu teywenni choqum birlikke keltüridighanliqini keskin otturigha qoydi.
Démek, Uyghur élini xitayning ashliq ishlepchiqirish we teminleshtiki arqa sepke aylandurush, xitay üchün yéqin kelgüside yüz bérish éhtimalliqi bolghan urush üchün zörür teyyarliq dep qarash eqilge xéli uyghun qarash hésablinidu.
Xitay hökümiti uzun yillardin buyan Uyghur diyarida “Yéza-igiliki we déhqanlar mesilisini hel qilish” namidiki siyasitini yolgha qoyup kelgen. Qarimaqqa bu siyasetler déhqanlarning menpe'etini chiqish qilip yürgüzülgendek qilsimu, emeliyette Uyghur déhqanlirini térilghu yerliridin ayrish we ularni yersiz yallanma emgek küchige aylandurushni meqset qilghanidi. Bu wejidin bolupmu Uyghurlar nopusi eng köp olturaqlashqan jenubiy Uyghur élida, déhqanlarni sana'et ishchilirigha aylandurush qedimi kücheygen. Xitayning 2020-yili élan qilghan “Shinjangning emgek bilen ishqa orunlashturush kapaliti” namliq aqtashliq kitabida Uyghur élidiki atalmish éshincha emgek küchlirige da'ir statistikiliq melumat bérilgen. Mezkur aqtashliq kitabta 2019-yilighiche Uyghur élidiki yéza éshincha emgek küchlirining sani 2 milyon 590 ming 300 kishi déyilgen. Buning ichide jenubiy Uyghur diyaridiki yéza éshincha emgek küchliri 1 milyon 654 ming 100 kishi bolup, omumiy sanning 63.86 Pirsentini igileydighanliqi xatirilen'gen.
Derweqe, Uyghur déhqanlirining atalmish éshincha emgek küchlirige aylinip qélishning Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliq bilen biwasite munasiwetlik bolghanliqi sheksiz. Téximu muhimi, Uyghurlargha qaritilghan irqiy qirghinchiliqning xitayning teywenni boysundurush arzusi bilen baghlinishliqi barliqi tebi'iy. Chünki xitay üchün ichki jehettiki muqimliqni kapaletke ige qilmay turup, tashqiy jehette urushqa tewekkül qilghili bolmaydu. Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrishimu, xitayning ichki jehette xewpni yoqitish meqsiti bilen otturigha chiqqan. Démek, Uyghurlarning nöwettiki ehwalidin qarighanda, xitaygha tehdit bolush xewpi asasen chong emes.
Bügünkidek amérika qatarliq gherbtiki küchlük döletler bilen arisi échilip, yétim qalduruluwatqan xitay üchün teywen'ge hujum qilish, özini saqlap qélish we atalmish “Xitay chüshi” ni royapqa chiqirishtiki birdinbir yol we axirqi purset bolushi mumkin. Buning üchün xitay elwette ashliq teminleshtiki mutleq bixeterlikni qolgha keltürüshke jiddiy éhtiyaj tuyidu. Derweqe, xitayning yéqinqi birqanche yildin buyan Uyghur diyarini xitayning ashliq ishlepchiqirish we teminleshtiki istratégiyelik arqa sep bazisigha aylandurush chaqiriqliri del shuning sewebidin otturigha chiqqanliqi éniq.
*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.