Уйғур зиялийлири: хитайниң бир тор бәтни тохтитип қоюши уйғурларниң пикир әркинлики тунҗуқтуралмайду

Хитай өлкилиридә чирикликкә, парихорлуққа қариши туруш, әмәлдарларниң һоқуқидин қалаймиқан пайдилинишиға хатимә бериш, амминиң һөкүмәт үстидики назаритини қобул қилиш вә күчәйтиш долқуни көтүрүлгәндин башлап, бүгүнгичә илгири-кейин болуп 10 дин артуқ юқири дәриҗилик әмәлдар вәзиписидин елип ташланғаниди.

Бу долқунниң тәсиридә уйғурлар арисидиму тор бәтләр вә микроблог қатарлиқ аммиви учур васитилиридин пайдилинип, уйғур елидики һөкүмәт органлирида сақлиниватқан қанунсиз қилмишлар, наһәқчиликләр вә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири елан қилинишқа башлап, уйғур елидә хитай асаси қануни вә миллий территорийилик аптономийә қанунидин пайдилинип, қанунлуқ һәқ-һоқуқлирини қолға кәлтүрүш долқуни қозғалғаниди.

Мана мушу пәйттә, уйғур елидә хитай һөкүмәт даирилири бәш тор бәткә чарә көрүлгәнликини елан қилип, бу тор бәтләр ичидә “бағдаш” торини үч ай тохтитип қойди. “бағдаш” тор бетиниң тохтитип қоюлғанлиқиға қарита уйғур ели вә чәтәлдики уйғурларниң наразилиқи күчәймәктә.

Хитай даирилири бәргән хәвәрләрдә, чарә көрүлгән бәш тор бәттин, төт тор бәтниң тақилиш сәвәби ениқ көрситилгән болуп, лекин “бағдаш” тор бетиниң тохтитилиш сәвәби ениқ көрситилмигән.

Уйғур көзәткүчиләрниң қаришичә, бағдаш тор бети уйғур елидә мәвҗут болуп туруватқан иҗтимаий, сиясий вә кишилик һәқ-һоқуқлириға мунасивәтлик темилар көпләп йолланған тор бәт болуп, буларни төвәндикичә төт нуқтиға йиғинчақлашқа болидикән:

1. Йәрлик әмәлдарларниң өз алдиға бәглик қуруп, асаси қанун, миллий территорийилик аптономийә қануни, әмгәк қануни қатарлиқ қанунларни көзгә илмай, өз алдиға бәлгилимә чиқирип, йеза-кәнтләрдә бичарә уйғур деһқанлирини бозәк қилиш, уларниң һәққини йәвелиш, қанунсиз пул йеғиш һәрикәтлиригә қарита наразилиқини ипадиләнгән. Мәсилән: әмин өйи қурулушиниң пул нәгә кәтти? шаяр, қәшқәр конашәһәр наһийиси һакимлириға йезилған очуқ хәтләр...
2. Уйғур аптоном районида һөкүмәт тили болған уйғур тилиниң һөкүмәт орунлиридин сиқип чиқирилиши вә буниңға әгишип йәр-җай намлириниң уйғурчә атилишиға әһмийәт бәрмәслик мәсилисигә болған наразилиқ; аптономийә қануни вә тил-йезиқ комитетини өз ролини җари қилдурушқа чақириш. Мәсилән: бу ишларға ким игә болиду? йеңисар наһийисидә йеңи қурулған һөкүмәт орунлири вә йолларға есилған хитай тилидики вивискилар...
3. Мәғлуп болғанлиқи мәлум болған, илмийлиқи йирақ аталмиш қош тил (әмәлийәттә хитай тилиға мәҗбурий көчүрүш) сияситигә қарита наразилиқ ипадиси болған вә кәң уйғур аммисиниң арзуси ана тил мәктәплириниң қурулуш мәсилиси. Мәсилән: ана тил йәслиси...
4. Уйғур миллий өрп-адитини қоғдаш, уйғур миллий өрп-адитигә қилинған төһмәт, һөрмәтсизликләргә наразилиқ билдүрүп, нәпритини ипадиләш. Мәсилән: анархан филим, абдукерим аблизға очуқ хәт...

Түркийәдики уйғур зиялийси вәли әпәндиниң қаришичә, “бағдаш” тор бети уйғур аммисиниң йүрәк сөзини ипадиләш, дәрдини хитай дөләт рәһбәрлиригә биваситә йәткүзүп мәсилиләрни һәл қилишта авангартлиқ ролини ойнап кәлгән болуп, бу арзуларниң һечбири хитай қанунлириға хилап әмәс. Ойғанған уйғур аммиси мәзкур тор бәттин пайдилинип уйғур хәлқигә қанунларда берилгән һәқ-һоқуқлириниң иҗра қилинишини тәләп қилған.

Бу һәқтә тохталған вәли әпәнди мундақ деди: “бағдаш” тор бетидә елан қилинған бәзи темилар әмәлдарларни қорқутқан вә чүчүтүвәткән. Шуңа улар кона пәдә бойичә тор бәтни тақап қоюш арқилиқ өз күчини көз-көз қилмақчи болған. Хитайда, болупму уйғур елидә оттуриға чиққан иҗтимаий мәсилиләрни һөкүмәт вә амма мурәссә қилип һәл қилиш әнәниси йоқ. Әгәр тор бәтләр қанунға хилаплиқ қилған болса, дәлил испатлири ениқ һалда оттуриға қоюлуши керәк иди. Хитай һөкүмитиниң буниңға қурби йетиду. Хитай һөкүмити тор бәтләрни тақап қоюш арқилиқ уйғур хәлқиниң йүрикини езәлмәйду, һөрлүккә интилишини тосалмайду. Бирини тақиса; миң тор бәт ечилиду.

“бағдаш” тор бети тохтитип қоюлғандин кейин, башқа тор бәтләргә чүшкән инкаслардин тордашлар тор бети қурғучилири вә башқурғучилириниң бихәтәрликидин әнсиригәнлики мәлум болмақта.

“5-июл үрүмчи вәқәси” дин кейин хитай даирилири уйғур елиниң интернет вә учур алақисини 10 ай үзүветип, “диярим”, “шәбнәм”, “сәлкин” қатарлиқ даңлиқ уйғур тор бәтлирини тақиған вә уларниң саһиблирини, бир қисим мунбәр башқурғучилирини қутратқулуқ билән әйибләп қолға алған иди.