“бала оғрилириға өлүм җазаси бериш” биләнла балиларни қутқузуп қалғили боламду? (1)

Йүткән балиларни издәш әлани чаплимақта.

Бала оғрилаш һәр қандақ дөләт, һәр қандақ җәмийәттики қәбиһ җинайәт санилиду, йеқинқи йилларда уйғур районида “бала оғрилиниш” әһвали көп көрүлүп ата, анилар балилириниң бихәтәрликидин әнсирәпла йүридиған болуп қеливатқанлиқи оқурмәнлиримиз тәрипидинму инкас қилинип кәлгән иди. Болупму балилар йитип кәткәндин сирт тепилиш нисбитиниң изчил пәвқуладдә төвән болуши ата, аниларниң әндишисиниңму биһудә әмәсликини көрситип турмақта.

Балиларниң йоқап кетиш мәсилиси һәққидә торда елан қилинған, мақалиләрдә хитайда йилиға 200 миңдин артуқ бала йоқап кәтсиму тепилиш нисбитиниң бир пирсәнткиму йәтмәйдиғанлиқи тилға елинған.

Үндидар достлар чәмбирәклиридә ‛‛дөләтниң бала бедиклиригә болған қанун бәлгилимилиригә тәклип, бала сатқучиларниң һәммини өлүмгә һөкүм қилиш керәк, бала сетивалғучиларни муддәтсиз кесиш керәк‚‚ дегән язма кәң көләмдә тарқилишқа башлап, мунасивәтлик темилар тор саһәсидә қизғин муназирә қозғиди. Зор көп қисим тордашлар өз микро блоглирида тарқитип бирдәк қоллайдиғанлиқини билдүрди.

‛‛бала оғрилириға өлүм җазаси бериш‚‚ тәклипи тор саһәсидә қизиқ нуқтиға айланди. Бәзи тор вә бологларда “бу бала оғрилирини сиясий җинайәтчиләр билән охшаш җазалиған болса,бу ишларму азлап қалатти.... Һазир шәһәрләрдин тартип, йирақ йезиларғичә ата, аниларни сарасимигә силивәткән, әң қизиқ нуқта мушу болса керәк....” дегән пикирләрму мәйданға кәлди.

Қаримайда буниңдин 12 йил аввал йоқап кетип һазирғичә из-дерики болмиған нәфисә турсунниң анисиму бу пикирни қоллайдиған болуп, униң қаришичә, “һазир дөләтниң бала оғрилашқа охшаш җинайәтчиләргә бериватқан җазаси йеник болуп қалған. Бу, бала алдап сетиш делолириниң көпләп йүз беришиниң муһим аммилиридин бири болуп кәлмәктә, бала оғрилириға болған җазалашни еғирлитип бу хилдики җинайәтләргә җиддий вә үнүмлүк зәрбә бериш лазим.”

Уйғур аптоном районидики җ х назарити 2012-йил вә 2013-йил бешида, хитай җ х министирлиқи вә бир қисим өлкиләрниң маслишиши билән ичкиридики бала оғрилириға қақшатқуч зәрбә бериш долқуни қозғиған. Бу җәрянда хитай даирилири ичкири өлкиләрдин 20 нәччә миңға йеқин балини адәм бедиклириниң қолидин қутқузуп, “еғир җазаланған ялмавуз-алвастисиман бала оғрилириниң сани2 миң нәччә йүз гә йәткәнлики” ни хәвәр қилған иди. Әмма униңдин кейинму уйғур балилириниң йоқап кетиш әһвали үзлүксиз йүз берип турмақта, бир йерим йил аввал йәттә яш вақтида, дөрбелҗин наһийисидики өз қоруси алдида ойнаветип йоқап кәткән, уни издәш еланлири һәр қайси җайларни қаплиған болсиму, һазирғичә из-дерики болмиған сүрийә әсқәт әнә шу бәхтсизликкә учриған балиларниң бири. Сүрийәни издәшни бир күнму тохтатмай давам қиливатқан сәбирлик ата әсқәт “бала оғрилириға өлүм җазаси бериш” чақириқиға қизғин аваз қошидиғанлиқини билдүрди вә йәнә өзиниң пикрини баян қилип мундақ деди:
-Әмәлийәттә, балилирини йоқатқан ата, аниларниң зари вә җәмийәттики балиларниң бихәтәрликини қоғдаш һәққидики аммиви пикир вә паалийәтләрниң түрткисидә хитай һөкүмитиниң йеқинқи йиллардин буян адәм бедиклириниң қилмишини бир тәрәп қилиш салмиқини күчәйткини раст, әмма адәм бедиклиригә бирдәк өлүм җазаси бериш чариси биләнла бу хил җинайи ишлар мәсилиси азлап қалмайду, балиларниң бихәтәрликини қоғдап қалғили болмайду, балиларни қоғдашта алди билән ата, анилар, андин җәмийәт вә дөләт ортақ мәсулийитини ашуруш керәк, мас қанун вә әмәлий үнүмлүк тәдбир арқилиқ балиларниң бихәтәрликини қоғдаш, адәм бедиклириниң қолиға чүшүп қилиштин сақлиниш керәк.

Әмәлийәттә, “бала оғрилириға өлүм җазаси бери” тәлипи хитай тор бәтлиридиму узундин буян қизиқ нуқтиниң бири болуп кәлмәктә. Әмма, бир қисим қанун илми мутәхәссислири буниңға қарши турди. Уларниң қаришичә, өлүм җазасиниң чәкләш иқтидари чәклик болуп, әксичә бала оғрилири қәбиһлишип, балилар техиму хәтәр ичидә қалидикән.

Бу һәқтә “бағдаш” торидики “бала оғрилириға өлүм җазаси бериш иҗабий рол ойниялмайду”, дегән тема бәс муназирә қозғиған болуп, қанун илим саһәси, җәмийәтшунаслиқ саһәсидики көп қисим мутәхәссисләр кәспи җәһәттин көзитип қарши туруш пикрини бәрди. Әмәлийәттә, “аяллар вә балиларни алдап сетиш қилмиши алаһидә еғир болғанларға өлүм җазаси бериш”, вә “бала сатқучиларни бирдәк өлүмгә һөкүм қилиш” муназириниң муһим нуқтиси болуп қалди.

Бу мақалидә қануншунаслиқ доктори мий шавйән ханимниң сөзи нәқил елинған болуп у: бир балиниң аниси болуш сүпитимдә, адәм бедиклириниң мундақ қилмиши мени қаттиқ ғәзәпләндүрди, бирақ нәччә йиллиқ қанун өгиниш маңа һәрқандақ мәсилигә қарита әқлий, обйектип қарар чиқиришни өгәтти. Биринчидин, җинайи қилмишиниң еғир -йеникликигә нисбәтән өлүм җазаси бериш чәклимиликкә игә. Қәстән адәм өлтүрүш җинайитигә өлүм җазаси иҗра қилинсиму, бирақ һазирғичә қәстән адәм өлтүрүш җинайитини тосуп қалалмиди.”

Қанун мутәхәссислириниң қаришичә, адәм сетивалғучиларға берилгән җаза бәк йәңгил болуп қалған. Бу, бала алдап сетиш делолириниң йүз беришниң муһим амиллиридин бири болуп қалмақта, адәм сетивалғучиларға болған җазалашни вә өсмүрләрни хорлиғучиларға болған җазалашни еғирлитиш лазим.

“бағдаш” торидики мақалидә оттуриға қоюлушичә, җинайәткә қарита җаза һөкүм қилиш символ характеригә игә бир чаридур. Җазалаш арқилиқ җинайәтчини өзгәртиш, яки еғир җазалаш арқилиқ башқиларға ибрәт қилип, җинайәтниң алдини елиш дегәндәк қараш, мундақчә ейтқанда садда бир арзудур.

“бағдаш” торида бу пикиргә қошулмайдиғанлар бир қәдәр көп қисимни игилигән болуп бу һәқтә бир тордаш “аву бир қанчә аталмиш мутәхәссисләрниң дегини бойичә болғанда, оғриланған балиларниң бихәтәрлики үчүн, уларниң ашу ялмавузларниң қолида яхширақ күн көрүши үчүн, бала оғрилириға һазирқидәк йеник җаза бериш, уларни қорқутувәтмәслик, чөчүтүвәтмәслик керәк икәндә-дә?

Мәйли улар немә дәп җүйлисун, мән бир ата болуш сүпитим билән, бала оғрилириға өлүм җазаси яки муддәтсиз қамақ җазаси бериш пикримни сақлап қалимән” дегән.