“Bala oghrilirigha ölüm jazasi bérish” bilenla balilarni qutquzup qalghili bolamdu? (1)
2015.12.07
Bala oghrilash her qandaq dölet, her qandaq jem'iyettiki qebih jinayet sanilidu, yéqinqi yillarda Uyghur rayonida “Bala oghrilinish” ehwali köp körülüp ata, anilar balilirining bixeterlikidin ensirepla yüridighan bolup qéliwatqanliqi oqurmenlirimiz teripidinmu inkas qilinip kelgen idi. Bolupmu balilar yitip ketkendin sirt tépilish nisbitining izchil pewqul'adde töwen bolushi ata, anilarning endishisiningmu bihude emeslikini körsitip turmaqta.
Balilarning yoqap kétish mesilisi heqqide torda élan qilin'ghan, maqalilerde xitayda yiligha 200 mingdin artuq bala yoqap ketsimu tépilish nisbitining bir pirsentkimu yetmeydighanliqi tilgha élin'ghan.
Ündidar dostlar chembirekliride ‛‛döletning bala bédiklirige bolghan qanun belgilimilirige teklip, bala satquchilarning hemmini ölümge höküm qilish kérek, bala sétiwalghuchilarni muddetsiz késish kérek‚‚ dégen yazma keng kölemde tarqilishqa bashlap, munasiwetlik témilar tor saheside qizghin munazire qozghidi. Zor köp qisim tordashlar öz mikro bloglirida tarqitip birdek qollaydighanliqini bildürdi.
‛‛bala oghrilirigha ölüm jazasi bérish‚‚ teklipi tor saheside qiziq nuqtigha aylandi. Bezi tor we bologlarda “Bu bala oghrilirini siyasiy jinayetchiler bilen oxshash jazalighan bolsa,bu ishlarmu azlap qalatti.... Hazir sheherlerdin tartip, yiraq yézilarghiche ata, anilarni sarasimige siliwetken, eng qiziq nuqta mushu bolsa kérek....” dégen pikirlermu meydan'gha keldi.
Qarimayda buningdin 12 yil awwal yoqap kétip hazirghiche iz-dériki bolmighan nefise tursunning anisimu bu pikirni qollaydighan bolup, uning qarishiche, “Hazir döletning bala oghrilashqa oxshash jinayetchilerge bériwatqan jazasi yénik bolup qalghan. Bu, bala aldap sétish délolirining köplep yüz bérishining muhim ammiliridin biri bolup kelmekte, bala oghrilirigha bolghan jazalashni éghirlitip bu xildiki jinayetlerge jiddiy we ünümlük zerbe bérish lazim.”
Uyghur aptonom rayonidiki j x nazariti 2012-yil we 2013-yil béshida, xitay j x ministirliqi we bir qisim ölkilerning maslishishi bilen ichkiridiki bala oghrilirigha qaqshatquch zerbe bérish dolquni qozghighan. Bu jeryanda xitay da'iriliri ichkiri ölkilerdin 20 nechche minggha yéqin balini adem bédiklirining qolidin qutquzup, “Éghir jazalan'ghan yalmawuz-alwastisiman bala oghrilirining sani2 ming nechche yüz ge yetkenliki” ni xewer qilghan idi. Emma uningdin kéyinmu Uyghur balilirining yoqap kétish ehwali üzlüksiz yüz bérip turmaqta, bir yérim yil awwal yette yash waqtida, dörbéljin nahiyisidiki öz qorusi aldida oynawétip yoqap ketken, uni izdesh élanliri her qaysi jaylarni qaplighan bolsimu, hazirghiche iz-dériki bolmighan süriye esqet ene shu bextsizlikke uchrighan balilarning biri. Süriyeni izdeshni bir künmu toxtatmay dawam qiliwatqan sebirlik ata esqet “Bala oghrilirigha ölüm jazasi bérish” chaqiriqigha qizghin awaz qoshidighanliqini bildürdi we yene özining pikrini bayan qilip mundaq dédi:
-Emeliyette, balilirini yoqatqan ata, anilarning zari we jem'iyettiki balilarning bixeterlikini qoghdash heqqidiki ammiwi pikir we pa'aliyetlerning türtkiside xitay hökümitining yéqinqi yillardin buyan adem bédiklirining qilmishini bir terep qilish salmiqini kücheytkini rast, emma adem bédiklirige birdek ölüm jazasi bérish charisi bilenla bu xil jinayi ishlar mesilisi azlap qalmaydu, balilarning bixeterlikini qoghdap qalghili bolmaydu, balilarni qoghdashta aldi bilen ata, anilar, andin jem'iyet we dölet ortaq mes'uliyitini ashurush kérek, mas qanun we emeliy ünümlük tedbir arqiliq balilarning bixeterlikini qoghdash, adem bédiklirining qoligha chüshüp qilishtin saqlinish kérek.
Emeliyette, “Bala oghrilirigha ölüm jazasi béri” telipi xitay tor betliridimu uzundin buyan qiziq nuqtining biri bolup kelmekte. Emma, bir qisim qanun ilmi mutexessisliri buninggha qarshi turdi. Ularning qarishiche, ölüm jazasining cheklesh iqtidari cheklik bolup, eksiche bala oghriliri qebihliship, balilar téximu xeter ichide qalidiken.
Bu heqte “Baghdash” toridiki “Bala oghrilirigha ölüm jazasi bérish ijabiy rol oyniyalmaydu”, dégen téma bes munazire qozghighan bolup, qanun ilim sahesi, jem'iyetshunasliq sahesidiki köp qisim mutexessisler kespi jehettin közitip qarshi turush pikrini berdi. Emeliyette, “Ayallar we balilarni aldap sétish qilmishi alahide éghir bolghanlargha ölüm jazasi bérish”, we “Bala satquchilarni birdek ölümge höküm qilish” munazirining muhim nuqtisi bolup qaldi.
Bu maqalide qanunshunasliq doktori miy shawyen xanimning sözi neqil élin'ghan bolup u: bir balining anisi bolush süpitimde, adem bédiklirining mundaq qilmishi méni qattiq ghezeplendürdi, biraq nechche yilliq qanun öginish manga herqandaq mesilige qarita eqliy, obyéktip qarar chiqirishni ögetti. Birinchidin, jinayi qilmishining éghir -yéniklikige nisbeten ölüm jazasi bérish cheklimilikke ige. Qesten adem öltürüsh jinayitige ölüm jazasi ijra qilinsimu, biraq hazirghiche qesten adem öltürüsh jinayitini tosup qalalmidi.”
Qanun mutexessislirining qarishiche, adem sétiwalghuchilargha bérilgen jaza bek yenggil bolup qalghan. Bu, bala aldap sétish délolirining yüz bérishning muhim amilliridin biri bolup qalmaqta, adem sétiwalghuchilargha bolghan jazalashni we ösmürlerni xorlighuchilargha bolghan jazalashni éghirlitish lazim.
“Baghdash” toridiki maqalide otturigha qoyulushiche, jinayetke qarita jaza höküm qilish simwol xaraktérige ige bir charidur. Jazalash arqiliq jinayetchini özgertish, yaki éghir jazalash arqiliq bashqilargha ibret qilip, jinayetning aldini élish dégendek qarash, mundaqche éytqanda sadda bir arzudur.
“Baghdash” torida bu pikirge qoshulmaydighanlar bir qeder köp qisimni igiligen bolup bu heqte bir tordash “Awu bir qanche atalmish mutexessislerning dégini boyiche bolghanda, oghrilan'ghan balilarning bixeterliki üchün, ularning ashu yalmawuzlarning qolida yaxshiraq kün körüshi üchün, bala oghrilirigha hazirqidek yénik jaza bérish, ularni qorqutuwetmeslik, chöchütüwetmeslik kérek ikende-de?
Meyli ular néme dep jüylisun, men bir ata bolush süpitim bilen, bala oghrilirigha ölüm jazasi yaki muddetsiz qamaq jazasi bérish pikrimni saqlap qalimen” dégen.