Бала оғрилириға өлүм җазаси бериш биләнла балиларни қутқузуп қалғили боламду? (2)

Уйғур ата, аниларниң “бала оғрилириға өлүм җазаси бериш” чақириқи торларда муназирә қозғаштин бурунла бу хил пикир тәклипи хитай тор бәтлиридиму узундин буян қизиқ нуқтиниң бири болуп кәлмәктә, әмма хитайдики бир қисим қанун илми мутәхәссислири “бала оғрилириға өлүм җазаси бериш” иҗабий рол ойниялмайду дәп көрситип буниңға қарши көз қаришини ипадилиди. Уларниң қаришичә, өлүм җазасиниң чәкләш иқтидари чәклик болуп, әксичә бала оғрилири қәбиһлишип, балилар техиму хәтәр ичидә қалидикән. Йәнә бәзи қанун мутәхәссислириниң қаришичә, “адәм сетивалғучиларға берилгән җаза бәк йәңгил болуп қалған бу, бала алдап сетиш делолириниң йүз беришниң муһим амиллиридин бири болуп қалмақта, адәм сетивалғучиларға болған җазалашни вә өсмүрләрни хорлиғучиларға болған җазалашни еғирлитиш лазим.”

Нюйорк университетида билим ашуруватқан хитай кишилик һоқуқ адвокати вә қануншунас тең бяв “бала оғрилириға өлүм җазаси бериш” иҗабий рол ойниялмайду дегән пикир тәрәпдари болсиму, әмма у буниң хитайниң ичкири өлкилиридики вә уйғур районидики сәвәбини айрип чүшәндүриду. Тең бявниң анализ қилишичә, хитайда балиларни оғрилап алдап сетиш қилмишиниң асаслиқ сәвәбини хитайда узун йил давамлашқан ялғуз пәрзәнтлик пиланлиқ туғут сиясити вә орган содиси қатарлиқ көп линийәләшкән җинайәт йоллири вә қанундики бу хил җинайәтчиләрни җазалаш салмиқиниң аҗизлиқидин издәш мумкин, чүнки сәбий, өзини қоғдаш иқтидари болмиған балиларға зиянкәшлик қилиш җинайи қилмишлар ичидә инсанлиққа қарши әң қәбиһ қилмиш, бу җинайәтни садир қилғучилар җәмийәттики балиларни қоғдашта мукәммәл болмиған система вә қараңғулуқтин пайдиланмақта вә қечип қутулмақта. Уларниң җинайити еғир, лекин хитайда җинайәткә қарита җаза һөкүм қилиш символ характеригә игә бир чарә, өлүм җазасиниң қанун тәртипләр бойичә иҗра қилиниши чәклимиликкә игә шундақла бу инсаний әхлақтин айрилған кишиләрни бу қәбиһ җинайитидин тосуп қалалмайду. Бу хил җинайәтләрни тосуш үчүн хитай һөкүмити балиларни қоғдашни асас қилған система вә пуқралирини хатирҗәм қилидиған җәмийәт қуруп чиқиши керәк.

Тең бяв йәнә уйғур балилириниң йоқап кетиш мәсилисиниң болса юқириқидәк хитайниң системиси, қанундики бошлуқ вә җәмийәт әхлақи билән мунасивәтлик иҗтимаий бир мәсилә болғандин башқа, уйғурлар хитайдики қанун вә кишилик һоқуқ җәһәттә әң еғир кәмситишкә учраватқан милләт болғанлиқи үчүн бу мәсилиниң сиясий тәрипи бар дәп оттуриға қойди.

Тең бявниң қаришичә, уйғур балилириниң йоқап кетиши вә тепилиш нисбитиниң төвән болуши, хитай даирилириниң уйғурларға тутқан миллий кәмситиш сияситини көрситип беридиған бир тәрәп, уйғурлардики бу мәсилини бир җинайи ишлар қануни билән һәл қилип кетәләйдиған мәсилә әмәс. Уйғурларниң һәқ-һоқуқиниң һәр тәрәптин дәпсәндә қилиниши хитай миллити учраватқан наһәқчиликләрдин еғир. Бу омумий җәһәттин хитай һөкүмитиниң уйғурларға тутқан сиясити кәлтүрүп чиқарған бир мурәккәп мәсилә.

Америкида паалийәт елип бериватқан уйғур кишилик һоқуқ паалийәтчиси илшат һәсән әпәнди болса хитайниң өзини қанун дөлити дейишигә ишәнмәйдиғанлиқи вә балиларниң йоқап кетишидә мәсулийити әң еғир болғини дәл хитай һакимийити дәп қарайдиғанлиқини оттуриға қойди.

Илшат һәсән әпәнди йәнә “дөләт вә җәмийәт ишәнчсиз, қанун капаләткә игә болмиған, кишилик һоқуқ халиғанчә дәпсәндә қилинидиған хитайда, болупму көчмәнләр шиддәт билән көпийип хитай өлкилири билән уйғур ели оттурисидики алақә йоллири көпийиватқан вә кәңри ечиливатқан бундақ мурәккәп бир шараитта балиларни қоғдашта һазирчә ата, аниларниң пәқәт һошярлиқни ашуруп вә әтрапидики кишиләр билән пикир топлап бирликтә әмәлий үнүмлүк тәдбирләр қоллиниш арқилиқ, үмидсизлик ичидин үмид издәп амал бар балиларниң адәм бедиклириниң қолиға чүшүп қилишидин сақлиништин башқа чариси йоқ” дәп оттуриға қойди.