Barin inqilabidin kéyin Uyghurlarning heqliq küreshliri qandaq burmilandi?

“Kommunizm qurbanliri xatire fondi” retlep chiqqan “Saqchi höjjetliri” de bu süretni Uyghur rayonidiki jaza lagérlirida élip bérilghan manéwir bolushi mumkinlikini ilgiri sürgen.

Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrishi yéqinqi bir qanche yildiki mesile bolmighanliqi shek-shübhisizdur. Undaqta, Uyghur irqiy qirghinchiliqi qachan we qandaq seweblerdin otturigha chiqti? elwette, Uyghurlarning xitay mustemlikisi astida tartqan zulumlirigha köre, bizning jawabimiz choqum xitay mustemlikisi bashlan'ghan 1949-yili bolushi kérek. Emma Uyghurlarning xitay mustemlikisi astidiki échinishliq qismetlirining bügünki irqiy qirghinchiliq derijisige kötürülüshi melum tarixiy jeryanlardin kéyin otturigha chiqqanliqi éniq. U halda, bu tarixiy jeryanlar qandaq bolghan? Uyghurlarning xitay hökümiti teripidin irqiy qirghinchiliqqa uchrishining bashlinishi zadi qachan?

Bu mesilige nisbeten nöwette oxshimighan qarashlar mewjut. Beziler shi jinping texitke chiqqandin kéyin dése, yene beziler shi jinping texitke chiqqandin awwalla bashlan'ghanliqini tilgha almaqta. Lékin biz tarixqa nezer salidighan bolsaq, xitayning “Islahat” we “Ishikni échiwétish” i bashlan'ghan deslepki on yilda Uyghur élining jenubiy we shimaliy qisimlirida keng kölemlik qarshiliq heriketlirining ottturigha chiqqanliqini köreleymiz. Mesilen, 1985-yili we 1988-yilliri yüz bergen Uyghur oqughuchilar herikiti we 1990-yili yüz bergen barin inqilabi buning tipik misalliridur. Bu weqelerning kélip chiqish sewebliride nahayiti köp ortaqliqlar bolup, asasliqi Uyghur aptonom rayonida heqiqiy menidiki “Aptonomiye” ning yolgha qoyulmighanliqi, xitay köchmenlirining köpiyishi, bayliq menbelirining talan-taraj qilinishi, pilanliq tughut siyasitining ashqun shekilde élip bérilishi, bingtu'enning mewjutluqigha bolghan naraziliqlar seweblik kélip chiqqan.

news.boxun.com / Wang Lixiong

Gerche xitay hökümiti 80-yillarda “Démokratiye, erkinlik we barawerlik” shu'arlirini towlap, aptonomiye heqlirining emeliyleshmigenlikini dewa qilip qarshiliq körsetken Uyghur oqughuchilar herikitini atalmish “Ashqunluq” dep qariliyalmighan bolsimu, emma barin inqilabi “Ashqunluq”, “Térorluq”, hetta “Bölgünchilik” tin ibaret “Üch xil küch” töhmiti bilen qarilighan. Hetta xitay 2019-yili xelq'arada yuqiri dolqun'gha kötürülgen Uyghur irqiy qirghinchiliqi heqqidiki eyibleshlerni yoshurush üchün, barin inqilabini “1990-Yili 4-april sherqiy türkistan islam partiyesining pilanlishi bilen, 200 ge yéqin térorchilar qollirigha pilimot, tapancha, bombilarni élip, qizilsu oblasti aqtu nahiyelik hökümetke hujum qilip, on ademni görüge aldi, 6 ademni öltürüp, ikki mashinini partilatti” dep yazghan.

Emeliyette, barin inqilabi-ötken esirning 80-yilliridin kéyin xitay hakimiyitining Uyghur nopusini yoqitishni meqset qilip yürgüzgen atalmish pilanliq tughut siyasiti, xitay köchmenlirining bayliq menbelirini talan-taraj qilishi, Uyghurlarning omumyüzlük namratlashturulushi, bingtu'enning xitay hökümitining siyasiy we iqtisadiy yardimide kéngiyishi we Uyghurlarning yashash muhitigha küchlük tehdit shekillendürüshi qatarliq türlük zulumlirigha qarshi élip barghan, Uyghur xelqining kölimi bir qeder zor, tesiri küchlük bolghan bir qétimliq inqilabidur. Shunga bu inqilab Uyghur xelqining bügünki zaman siyasiy tarixida öchmes iz qaldurghan inqilab hésablinidu.

Uyghurlar barin inqilabining rehbiri zeydin yüsüpni hörmet bilen tilgha alidu, barin inqilabidin pexirlinidu we yad étidu. Barin inqilabi-xitay hökümitining Uyghur diyarida Uyghurlarni yoqitishni meqset qilip élip bériwatqan pilanliq, yaman gherezlik siyasetlirining esli mahiyitini Uyghur xelqige échip bergen, Uyghurlarning zulumgha qarshi iradisini kücheytken, jahaletke bash egmes Uyghur rohigha küch qoshqan inqilabtur. Barin inqilabining qozghilishigha seweb bolghan amillar, zeydin yüsüpning Uyghurlarning küresh rohini qandaq oyghatqanliqi, qandaq uyushturghanliqi, uning xitay eskerliri bilen bolghan küreshte qandaq shéhit bolghanliqi, uning ösüp yétilish jeryani, exlaq-peziletliri Uyghurlar qiziqidighan eng muhim noqtilarning biridur.

Halbuki, tarixqa nezer salidighan bolsaq, xitay hökümiti Uyghurlarning barin inqilabidin kéyinki herqandaq qarshiliq heriketlirini “Ashqunluq”, “Térorluq” we “Bölgünchilik” tin ibaret atalmish “Üch xil küch” ke baghlap qarilap keldi. Hetta Uyghurlargha élip barghan irqiy qirghinchiliqinimu del üch xil küch” lerni yiltizidin yoqitish dégen namda perdazlap, özini yolluq körsitishke urundi. U halda, xitay néme üchün Uyghurlarning qarshiliq heriketlirini xelq'aragha “Uyghur aptonom rayonidiki Uyghurlar bölgünchilik, radikalliq, ashqunluq heriketlirini qiliwatidu” démeyydu? néme üchün bir milletning hakimiyetke qarshi naraziliq heriketlirini “Üch xil küch” tin ibaret bir siyasiy atalghu bilen yoshurmaqchi bolidu?

Xitay hökümitining barin inqilabi we shuningdin kéyin yüz bergen Uyghurlarning barliq qarshiliq heriketlirini atalmish “Üch xil küch” ke baghlishi pütünley Uyghur irqiy qirghinchiliqini yolluq körsitish üchün qollan'ghan uzun mezgillik istratégiyesidur.

Social Media

Néme üchün buni xitayning uzun mezgillik istratégiyelik irqiy qirghinchiliq pilani deymiz?

Seweb shuki, aptonomiye heqliri bolghan bir milletning hakimiyetke qarshi heriketlirining keynide muqerrer yosunda bir heqsizliq, hakimiyetke bolghan naraziliq yatqan bolidu. Hakémiyet bilen aptonom rayon heqqi bolghan milletler arisidiki ziddiyetler xelq'arada bezide kélishish bilen, bezide aptonomiye heqqi bolghan milletlerning mezkur dölettin ayrilip, musteqil bolushi bilen hel qilinip kelgen. Buning eng tipik misalliridin biri kosowo we kataloniya mesililiridur. Kosowo mesilisning aptonomiyening tartiwélinishi we irqiy qirghinchliqi seweblik musteqilliqtin ibaret muqerrerlikke aylan'ghan bir hadisidur. Kataloniya mesilisi bolsa, heq-hoquq kapaletke ige bir dölette, iqtisadiy mesililer seweblik otturigha chiqqan musteqilliq dewaliri yenila kélishish bilen tinch shekilde hel qiln'ghan mesilidur. Emma xitay bu mesilini ya Uyghurlarning musteqilliqige yol qoyush we yaki ular bilen kéliship, tégishlik heqlirini qayturup bérish bilen hel qilghan emes؛ belki xitayning tutqan yoli Uyghurlarni yoqitip, zéminni tartiwélish yoli boldi. Bu yol xitayning atalmish “Islahat” ni bashlighan dewride déng shyawping teripidin békitilgen bolup, bingtu'enning eslige keltürülüshi we shuningdin buyan bésiqip baqmighan Uyghurlarning uzun'gha sozulghan türlük qarshiliqliri buning eng tipik misalidur. Emma xitay hökümiti Uyghurlarni yiltizidin yoqitish süyqeysitini tosalghusiz élip bérish üchün, atalmish “Üch xil küch” töhmitini oydurup chiqip, Uyghurlarning heqliq qarshiliqlirining xaraktérini burmilap kelgen. Barin inqilabi del Uyghurlarning heqliq qarshiliq heriketlirining “Üch xil küch” namida qarilinishi we irqiy qirghinchiliqning uzun muddetlik pilan süpitide bashlinishi hésablinidu. Bolupmu 2001-yili yüz bergen “11-Séntebir weqesi” din kéyin, xitayning tuyuqsiz xelq'aradiki térorluqning ziyankeshlikige uchrighuchi döletlerning qatarigha kiriwélishi, amérika bilen birlikte xelq'ara térorizimgha qarshi turush kürishige “Atlinishi” Uyghurlarning heqliq küreshlirining burmilinishida eng muhim rol oynighan. Uninggha ulapla ottura asiyada “Üch xil küchler” ge qarshi birliksep teshkilati bolghan “Shangxey hemkarliq teshkilati” ni qurush xitayni xelq'ara térorizimgha qarshi küreshning aldinqi sépige chiqardi. Meyli “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi”, “5-Iiyul ürümchi qirghinchiliqi” bolsun yaki “28-Iyul yerken qirghinchiliqi” bolsun, barin inqilabidin kéyin otturigha chiqqan barliq weqeler, barin inqilabi bilen qoshulup “Üch xil küch” katégoriyesige kirgüzülüp, Uyghurlar xelq'arada téximu passip orun'gha chüshüp qaldi. Nawada 2017-yilliri xitay bilen amérika arisidiki soda urushi bashlanmighan we bu seweblik lagérlar mesilisi xelq'aragha ashkarilanmighan bolsa, u halda Uyghurlar dawamliq türde xelq'ara térorizmning eng chong qurbani bolup kétiwergen bolar idi.

ts.cn

Mana bügün xitay hakimiyiti Uyghurlar üstide uzun yillardin buyan terjribe qilinip sinaqtin ötken atalmish xitayche alahidilikke ige “Sotsiyalizim” ini héch eymenmestin dunyaning yéngi küntertipini turghuzushqa endize qilip sunuwatidu. Undaqta, dunya jama'iti Uyghurlarning irqiy qirghinchiliq qilinishini keltürüp chiqarghan bu “Xitayche sistéma” ni qobul qilamdu?

Shunisi éniqki, xitayning saxtipezliki jaza lagérliri mesilisining ashkarilinishi, Uyghur irqiy qirghinchiliqining delil-ispatlirining otturigha chiqishi bilen xelq'ara jama'etchilikke tedriji tonulushqa bashlidi. Shundaqtimu xitay bügün dunyadiki ikkinchi chong küchke aylan'ghan bir dewrde xitayning saxtipezlikige dawamliq aldinidighan yaki gherb öchmenlikini tutqa qilip, xitaygha sep tartidighan döletler yenila köp salmaqni igilep turmaqta. Mesilen, birleshken döletler teshkilatida Uyghurlarni qollighan döletler qiriq nechche bolsa, xitayni qollaydighan döletler yenila yüzge yéqin bolup, mutleq köp sandiki döletler yenila xitayning dépigha ussul oynimaqta we Uyghur irqiy qirghinchiliqini yenila “Amérikaning oyuni” dégen qarashqa ishinidighanlar köpeymekte. Xitaymu zor meblegh we küch serip qilip, Uyghurlarning yillardin buyan élip barghan qarshiliq heriketlirining xaraktérini omumyüzlük xelq'ara térorizmgha baghlash arqiliq özini yolluq körsitishke tirishmaqta.

Emma mesile éniqki, Uyghurlarning qarshiliq heriketliri ezeldin bigunah kishilerni nishan qilghan yaki xelq'ara térorizm bilen alaqisi bolghan emes. Uyghurlarning küreshliri heqliq orunda bolghanliqi üchün, xitay hökümiti mesilining heqiqiy mahiyiti xelq'aragha ashkarilashqa yaki xelq'araning xitaygha bérip cheklimisiz tekshürüsh élip bérishigha izchil yol qoymay keldi. Uyghurlarning qarshiliq heriketliri bashtin-axir tégishlik heqlerni qoghdash, erkinlik we hörlükni muqeddes bilish, zulumgha we mustemlike siyasetke “Yaq!” dep meydan oquyalighan qehriman xelqning heqliq kürishi bolghini üchün, xelq'arada ishning heqiqitini chüshen'gen adaletperwer dölet we xelqlerning izchil qollishigha ériship kelmekte. Gerche xitay özining iqtisadiy küchi we tesir da'irisi bilen Uyghur dewasining heqiqiy mahiyitini dawamliq burmilashqa tirishsimu, emma polattek ispatlar aldida heqiqetni burmilash we jinayetni yoshurushning esla mumkin emesliki bir ré'alliqtur.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.