Xitay néme üchün beshbaliq qedimki sheher xarabilikni “Béyting” namida qollinidu?

Yéqinqi yillardin xitay hökümitining Uyghur élining her bir tarixiy basquchlirini xitaygha baghlap chüshendürüshni kücheytiwatqanliqi melum.

Derweqe, xitay taratqulirida Uyghur diyari jimisar nahiyesi tewesidiki beshbaliq qedimki sheher xarabilikide hazirgha qeder jem'iy 110 xil medeniyet yadikarliqlirining eslige keltürülgenliki heqqide bes-beste teshwiqat élip bérilishi buning bir jümlisindur. “Xitay xewer tori”, “Shinxu'a tori” qatarliqlarning ötken heptidiki xewiride éytilishiche, mezkur xarabiliktiki eslige keltürülgen 110 xil medeniyet yadikarliqliri atalmish “Béyting qedimiy sheher xarabisi muzéyi” da we “Reqemlik” tor supisida körgezme qilinidiken. Halbuki, xitay hökümitining tarixtiki qoju Uyghur dölitining yazliq paytexti, shundaqla muhim siyasiy, soda-iqtisadiy merkezliridin biri bolghan beshbaliq qedimki sheher xarabisidiki medeniyet yadikarliqlarning xitay merkiziy hökümetlirining gherbiy rayonlarni ünümlük bashqurushigha shahit bolghanliqini tekitlishi diqqet qozghimaqta.

Uyghur tarixi sahesidiki mutexessisler, xitay hökümitining Uyghur diyaridiki arxé'ologiyege da'ir medeniyet yadikarliqlirigha qaytidin éniqlima bérishining mahiyette, Uyghur élini “Ezeldin xitayning bir qismi” dep sherhlep, uni atalmish “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” berpa qilishning tarixiy asasiy qilishqa urunuwatqanliqini ilgiri sürmekte.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti tarix fakultétining dotsénti, enqerediki Uyghur tetqiqat institutining mudiri doktor erkin ekremning qarishiche, xitayning beshbaliq qedimki sheher xarabilikidiki medeniyet yadikarliqlirini eslige keltürüshi we uni körgezme qilishigha ularning siyasiy gherezliri yoshurun'ghan. U sözide yene, rayondiki barliq medeniyet yadikarliqlarning eyni dewrde xitay merkiziy hökümetlirining gherbiy rayonlarni ünümlük bashqurushigha shahit bolghanliqini tekitlishining ilmiy tarixi asasiy yoqluqi heqqide qisqiche chüshenche bérip mundaq dédi.

Yéqinqi yillardin buyan xitay hökümiti Uyghur élini “Ezeldin xitayning parchisi” dep tekitlesh arqiliq Uyghurlarning ayrim medeniyiti, tarixi we kimlikini ret qilip kelmekte. Shuning bilen bir waqitta yene, bu qarishini arxé'ologiyege da'ir medeniyet yadikarliqliri bilen ispatlashqimu urunmaqta.

Amérikadiki Uyghur medeniyiti we tarix tetqiqatchiliridin doktor qahar baratning bildürüshiche, beshbaliq qedimki sheher xarabiliki tarixtiki qoju Uyghur dölitining yazliq paytexti bolghan. U Uyghurlarning tarixtiki eng küchlük dewrlirining biri bolghan bu qedimiy xarabilik heqqide toxtilip mundaq dédi.

Doktor qahar barat yene, “Beshbaliq” atalghusining kélip chiqishi we menisi heqqide izahat bérip ötti.

Xitay taratquliridin igilinishiche, 2022-yili iyulda tarixtiki quju Uyghur dölitining muhim siyasiy, soda-iqtisadiy merkezliridin biri bolghan, hazirqi jimisar nahiyesi tewesidiki beshbaliq qedimki sheher xarabilikining ornida, xitay da'iriliri tang sulalisige da'ir “Gherbiy rayon tutuq mehkimisi muzéyi” ni qurghanidi. Derweqe bu qétim eslige keltürülgen jem'iy 110 xil medeniyet yadikarliqlirining ene shu muzéyda we muzéyning tor supisida körgezme qilinidighanliqi teshwiq qiliniwatqan bolup, bu heqtiki xewerlerde déyilishiche nöwette bir qatar “Béyting qedimki sheher rayonini qoghdash nizami” tüzüp chiqilghan. Melum bolushiche, xitay da'iriliri yene “Béyting qedimiy sheher ornini qoghdash omumiy pilani” we “Béyting qedimki sheher rayonining qurulush qurulush pilani” ni tüzüshke bashlighan bolup, “Beshbaliq” atalghusining pütünley “Béyting” dep qollinilishi mutexessislerning diqqitini qozghaydighan yene bir muhim nuqta bolmaqta.

Doktor qahar barat bu heqte söz bolghanda, eyni dewre xitayning Uyghur élide waqitliq qurghan “Béyting tutuq mehkimisi” ning nöwette xitay teripidin beshbaliq qedimki sheher xarabilikige baghlinishining tarixiy pakit jehettin toghra emeslikini tekitlep mundaq dédi.

Doktor erkin ekremning qarishiche, xitayning bu urunushliri tégi-tektidin élip éytqanda tarixtin buyan xitay merkiziy hökümetlirining gherbiy rayonlarni bashqurup kelgenlikidek ang-chüshenchini terghib qilishtur.

Derweqe nöwette, küchlük delil-ispat telep qilidighan arxé'ologiyedin ibaret bu ilmiy saheni xitayning atalmish “Dölet menpe'eti” üchün burmilap sherhlishi künsayin küchiyiwatqan bolup, Uyghur tarixi sahesidiki mutexessisler xitayning bu xildiki qilmishlirini özining “Siyasiy teshwiqati” üchün xizmet qildurushqa urunuwatqanliqidin dérek béridu, dep qarimaqta.