Rusiyede xitayning bayqal köli etrapida zawut qurushigha qarshi naraziliq herikiti yüz berdi

Yéqindin buyan rusiye ammiwi axbarat wasitiliride rusiyediki sherqiy sibirning jenub qismigha orunlashqan bayqal köli mesilisi etrapida bashlan'ghan bes-munazire diqqet qozghidi. Ulardin melum bolushiche, buninggha bayqal kölining etrapigha orunlashqan qoltuq yézisida xitay meblighi bilen zawut sélish pilani seweb bolup, bu yerlik ahalining qattiq qarshiliqigha duch kelgen. Shu munasiwet bilen rusiyening köpligen sheherliride her xil shekilde pa'aliyetler uyushturulushqa bashlighan. Her xil melumatlar boyiche ulargha qatnashqanlar sani 100 din 3000 ghiche bolghan. Bu zawut chégridash xitay rayonlirini bayqal kölining süyi bilen teminlesh meqsitini közligen bolup, xitayning buningda bashqimu menpe'etlirining barliqi ilgiri sürülmekte.

24-Martta “Azadliq” radiyosi élan qilghan “Irkutskida bayqalni qoghdash yüzisidin namayish-konsért bolup ötti” namliq maqalidin melum bolushiche, bu küni irkutskida “Pakiz bayqal üchün” témisida namayish bolup, uninggha 1000 ghiche adem qatnashqan. Namayishchilar bayqalgha béghishlan'ghan shé'irlarni, naxshilarni éytip, ussullar oynighan. Uningda zawut mesilisidin tashqiri yene bayqal kölining ékologiyesi, yeni uning etrapidiki ormanlarning yoqitilishi, turushluq jaylarda tazilash insha'atlirining yoqluqi, kémilerdin tökülgen maddilardin suning bulghinishi we bashqimu mesililer kötürülgen. Bu ehwallarni kontrolluq astigha élishni telep qilghan namayishchilar rusiye prézidénti wladimir putin'gha muraji'et qilip, imza toplighan.

Maqalidin igilishimizche, mundaq namayishlar rusiyening moskwa, sankit-pétérburg, qazan, tomsk, omsk, samara qatarliq sheherliridimu ötken.

“Arigus” téléradi'o birleshmisining xewirige qarighanda, buryatiye paytexti ulan-udé shehiride bolup ötken namayishqa 100 oshuq adem qatniship, ularning arisida tonulghan ékologlar, hökümet wekilliri bolghan. Namayishchilar xitay karxanilirining insanning salametlikige, tebi'et taziliqigha ziyan yetküzüsh mumkinlikini eskertip, bundaq xitay zawutlirining qurulushi, shundaqla ormanlarning késip tashlinishi, xitaylarning sayahet bahaniside köplep, bu döletke kélishige qarshiliq bildürgen.

Moskwa shehiride yashawatqan tonulghan rusiyelik zhurnalistlarning biri rustem jélil radiyomiz ziyaritini qobul qilip, moskwada bu heqte birer namayishning ötkenlikidin xewer tapmighan bolsimu, emma bayqal mesilisini yéterlik bilidighanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Xitayning rusiyediki sibiriye ishlirigha baghliq arilashqanliqi buningghichimu melum idi. Mesilen, chuwashiyede xitaylargha yer bölünüp bérilgende yerlik ahale buninggha qet'iy qarshi bolghan. Emdi bayqal mesilisige kelsek, u yerde turuba arqiliq suni xitaygha toshush közde tutulghan. Buninggha baghliq namayishlar moskwagha oxshash bashqa chet sheherlerge qarighanda, irkutsk qatarliq baykal etrapidiki sheherlerde chong boldi, elwette. Xitaylarning her xil yollar bilen köplep köchüp kéliwatqanliqi rusiyedimu, yawropadimu melum. Heqiqetenmu xitaylar köp sanda xizmet nami we sayahet qilish üchün kéliwatidu. Bolupmu rusiyege sayahet bilen kéliwatqanlarning 80 pirsentini xitaylar teshkil qilidu. Mesilen, moskwadin sankt-pétérbugqa mangidighan poyézlardiki yoluchilarning tengdin tolisining xitaylar ikenlikini men künde dégüdek körüp turimen.”

Rusiye fédératsiyesining tataristan jumhuriyiti paytexti qazan shehiridiki jemiyetlik-siyasiy pa'aliyetchilerning biri, bayqal kölini qollap-quwwetlesh boyiche ötken heriketning uyushturghuchisi marina shoyétowa ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Bashtinla buni omumiy namayish yaki yalghuz kishilik namayish sheklide ötküzüsh qarashturulghan idi. Emma ikkinchi uyushturghuchi bolghan yene bir kishi qabil fotograf alékséy jarkof bilen bille bayqalni qollash féstiwalini ötküzüshni qarar qilduq. Uningda aldi bilen ékologiye pa'aliyetchisi kira kamalowa sözge chiqip, bayqal mesilisi, shu jümlidin xitay séliwatqan zawut arqiliq suni xitaygha toshush hem uning aqiwetlirini otturigha qoydi. Andin biz prézidéntimiz namigha imza yighish pa'aliyitini élip barduq we 120 etrapida imza topliduq. Shundaqla balilar arisida mushu mawzugha maharet mektipi murasimini uyushturduq. Biz bu pa'aliyette peqet zawut toghriliq emes, belki omumen bayqal mesilisini ahalige tonushturushni meqset qilduq.”

Igilishimizche, ötken esirning 90-yilliri sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin yéngidin musteqil memliketler qurulup, ulargha sowét ittipaqining ilgiriki qoshnisi bolghan xitay chong ehmiyet bérishke bashlighan idi. U bolupmu shangxey hemkarliq teshkilati, “Bir belwagh, bir yol” iqtisadiy layihesi we bashqimu yönilishlerde chégridash rusiye, qazaqistan, qirghizistan, tajikistan jumhuriyetliri bilen bolghan soda-iqtisadiy, medeniy, herbiy alaqilirini kücheytti. Melum bolushiche, xitayning meblegh sélish arqiliq bu döletlerning iqtisadigha bolghan tesiri shunchilik kücheygenki, kéyinki waqitlarda hetta bu memliketlerge xitay köchmenlirining köplep éqip kirishi, xitay karxanilirining sélinishi, yerlerni ijarige élish yaki sétiwélishi oxshash qarashlar otturigha chiqishqa bashlighan.

Kéyinki waqitlarda rusiyening xitay bilen chégridash rayonliridiki ahaliler arisida xitayning iqtisadiy layiheler bahanisi bilen rusiyege tewe yerlerni sétiwélish heriketliridin teshwishliniwatqanliqi otturigha chiqmaqta. 15-Martta “Nowosti” axbarat agéntliqi élan qilghan wladimir smirnofning “Ghezep dolquni: némishqa rusiyelikler xitay layihelirige qarshi?” namliq maqaliside éytilishiche, rusiyelikler xitayning peqet bayqal rayonila emes, belki pütünley rusiyege qarita iqtisadiy basturup kiriwatqanliqidin endishe qiliwatqanliqi ilgiri sürülgen. Yene xitaylar her xil wedilerni bérip, yerlerni sétiwalghandin kéyin u wediliride turmaywatqanliqi, shundaqla turushluq jaylarni bulghap, yerlik ahalining buningdin seskiniwatqanliqi oxshash ehwallar yüz bermektiken.

Maqalida mundaq déyilgen: “Rusiyelikler xitayning ularning élini énérgiye menbeliri we xam eshya bilen teminlinish bazisi süpitide paydiliniwatqanliqidin narazi, hem xitay hazirqi rusiyening éghir ehwalidin béyishni xalaydu, dep hésablaydu”.

Igilishimizche, xitay karxanichilirining rusiyege éqip kiriwatqan rayonlarning yene biri chuwashiye bolup, mushu ayning béshida “Shéb médiya” tor bétida élan qilin'ghan “Xitay süt zawuti chuwashiyede: ahaliler qarshi, lékin bu némini özgertidu?” namliq maqalida éytilishiche, bu küni moskakasi dégen yézining medeniyet öyige kelgen yéza ahaliliri bu zawutning sélinishigha özlirining qarshiliqini bildürgen. Maqalidin melum bolushiche, xitay terep bu yerde 20 ming géktar yerni öz ichige alghan ikki mal qorusini sélishni meqset qilghan bolup, buni yerlik hökümet bilen kéliship bolghan.