B d t 54-nöwetlik kishilik hoquq kéngishi yighinida Uyghurlar mesilisi otturigha qoyulamdu?

B d t kishilik hoquq kéngishining 54-nöwetlik yighini 11-séntebir jenwede bashlandi. 13-Öktebirge qeder dawamlishidighan bu yighinda dunyaning herqaysi jayliridiki kishilik hoquq depsendichiliki mesilisining muzakire témisi bolidighanliqi ilgiri sürüldi. Her yili ikki qétim ötküzülidighan bu xildiki yighinlarda irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan Uyghurlar mesilisi alahide tilgha élinip kelgen idi.

Gérmaniyede neshrdin chiqidighan “Kölinliklerning sheher körsetküchi” namliq kündilik gézit 11-séntebir élan qilghan “B d t aliy komissarining kishilik hoquq pa'aliyetlirige arilishishi” namliq xewiride bayan qilishiche, b d t kishilik hoquq kéngishining aliy komissari wolkér türk yighinning échilish murasimida qilghan sözide xitaygha munasiwetlik témida mundaq dégen: “Bolupmu xitay yillardin buyan iqtisadiy, ijtima'iy we medeniyet heqlirini puqraliq heqliri we shexslerning siyasiy heqliridin üstün orun'gha qoyushqa urunup keldi. Bu dégenlik, dölet namratliqni tügitish we iqtisadni tereqqiy qildurushni birinchi orun'gha, puqralarning pikir erkinlikini ikkinchi orun'gha qoyush, dégenliktur. Bu xil parchilash éngi, ré'alliqning qollishigha érishelmeydighan idiyewiy mehsulattur. ‛dunya kishilik hoquq bayanati‚da bu xil ayrish yaki derijige bölüsh mewjut emes. 75-Yildin kéyinki bügünki dewrde, bizning yenila esli yadrogha qaytishimiz zörür bolmaqta.”

Xewerde tilgha élishiche, wolkér türk sözide yene xitay hakimiyitini shinjangdiki Uyghur qatarliq yerlik milletlerning heq-hoquqigha kapaletlik qilishqa chaqirghan we xitayning kishilik hoquq aktiplirini qolgha élishini eyibligen. Biraq u irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan Uyghurlar mesilisini muhim téma süpitide etrapliq tilgha almay, kishilik hoquq organlirining naraziliqlirigha uchrighan.

“Firansiye awazi” radiyosi 14-séntebir élan qilghan “B d t kishilik hoquq qurultiyi: xitay xongkongdiki dölet xewipsizliki qanunini eyibleshni qobul qilmidi, awstraliye we gollandiye yenila öz endishilirini ipade qildi” namliq xewiride bayan qilishiche, gerche b d t kishilik hoquq kéngishi ötken yili Uyghurlar heqqidiki doklatni élan qilip, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan zulumlirining insaniyetke qarshi jinayetni shekillendürüshi mumkinlikini otturigha qoyghan bolsimu, biraq bu qétim yighinda Uyghurlar mesilisi téxi küntertipke kelmigen. Awstraliye we gollandiye wekilliri 13-séntebir yighinda qilghan sözide, xitayning xongkongda yolgha qoyghan “Dölet xewpsizliki qanuni” ning puqralargha tehdit we teqib peyda qiliwatqanliqini ilgiri sürüp, bu qanunni emeldin qaldurushni telep qilghan.

Xitayning b d t da da'imiy turushluq wekili chin shü ulargha reddiye qayturup, Uyghur aptonom rayoni we tibetning weziyitide zor tereqqiyatlarning barliqqa kelgenlikini, “Dölet xewpsizliki qanuni” yolgha qoyulghandin kéyin, xongkongdiki qalaymiqan weziyet tüzülüp, zor burulushning royapqa chiqqanliqi, buning xongkong alahide rayonining izchil tereqqiyatigha asas salghanliqini tekitligen.

B d t kishilik hoquq kéngishi yighinida her yili izchil otturigha qoyulup kéliwatqan Uyghurlar mesilisi bu yilmu yene tilgha élinishi mumkinmu?

B d t kishilik hoquq kéngishining her qétimliq yighinida söz qilish pursitige ériship, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqi we insaniyetke qarshi jinayetliri pash qilip kelgen d u q re'isi dolqun eysa ependi, bu so'alimizgha jawab bérip ötti. Uning qarishiche, Uyghurlar mesilisi b d t kishilik hoquq kéngishi yighinida nezerdin saqit qilghili bolmaydighan bir mesile halgha kelgen.

“Firansiye awazi” radiyosining “B d t kishilik hoquq qurultiyi: xitay xongkongdiki dölet xewpsizliki qanunini eyibleshni qobul qilmidi, awstraliye we gollandiye yenila öz endishilirini ipade qildi” namliq xewiride bayan qilishiche, bu qétimqi yighinda la'us, ékwator we wénsu'éladin ibaret dunyadiki eng ze'ip döletlerning wekilliri xitayni qollap söz qilghan. Ular sözide, “Shinjang, tibet, xongkong mesilisi” ni tutqa qiliwélip, xitayning ichki ishlirigha arilishishning xataliq bolidighanliqini tilgha élishqan.

Yillardin buyan b d t da pa'aliyetler qilip kelgen d u q ning programma yétekchisi zumret'ay erkinning bildürüshiche, d u q wekillirining b d t diki bu qétimqi pa'aliyiti aldimizdiki heptilerdin bashlap qanat yayidiken. Ular b d t da parallél yighinlarni ötküzidiken.