B d t kishilik hoquq kéngishidiki Uyghurlargha a'it setchilikler qachan tügeydu?

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2022.08.09
Xelq'ara emgek teshkilati xitayning Uyghur mejburiy emgiki üstidin bahalash élip bérishni qarar qilghan B d t kishilik hoquq aliy komissari mishél bachélét “Sistémiliq irqy kemsitish” yighinida. 2020-Yili iyun.
AFP

Közetküchilerning qarshiche, b d t kishilik hoquq kéngishidiki setchiliklerning aliy komissar mishél bachélét(Michelle Bachelet) ning 8-ayning 31-küni wezipisidin ayrilishi bilen tügeydighan-tügimeydighanliqi hazirche melum emesken. Emma u qaldurup ketken jarahetler, u peyda qilghan adaletsizliklerning u ketkendin kéyin qaytidin otturigha chiqip, xelq'arada belgilik ghulghulilargha seweb bolidighanliqi éniq iken.

Gérmaniyede jiddiy uchurlarni tarqitidighan “Xewerler” qanili 8-ayning 8-küni “Waqit b d t ning öz heqsizliqlirini tüzitidighan waqittur” namliq bir maqale élan qildi. Maqalini awstraliyelik yazghuchi josh féldman yazghan bolup, uningda dunyaning siyasiy lidérlirining hazirghiche hel bolmighan b d t gha munasiwetlik bir adaletsizlikni hel qilishqa küch chiqirishi lazimliqi we bu lidérlarning heqsizliqlargha uchrighanlarni aqlash mejburiyiti barliqi tekitlen'gen.

Maqalining bash pirsunazhi Uyghurlargha a'it bir heqiqetni sözligenliki üchün ishtin boshutulghan b d t kishilik hoquq kéngishining sabiq xizmetchisi émma réyliy xanim we émma réyliy mesilisi üstidin höküm chiqirishqa mes'ul bolghan b d t ichkiy ixtilaplar kollégiyesining re'isi rowan downing ependi bolghan. Rowan downingmu heqte ching turghanliqi üchün ishtin boshutulghan.

Maqalida teswirlishiche, b d t kishilik hoquq kéngishining sabiq xizmetchisi émma réyliy xanim 2013-yilidin buyan öz bashliqining b d t yighinlirigha qatnashmaqchi bolghan öktichi Uyghurlargha da'ir melumatlar bilen xitayni teminlep turghanliqini, buning b d t ning prinsiplirigha xilap ikenlikini b d t ning yuquri derijilik emeldarlirigha melum qilghan. U öz shikayetliride, uchurliri teminlen'gen Uyghurlarning a'ile-tawabi'atlirining xitayda xeterge uchrash mumkinchilikining mewjudliqini ispatlaydighan pakitlarning barliqini, bu mesilige bolupmu b d t bash katibatliqining jiddiy qarishi lazimliqini munasiwetlik organlargha inkas qilghan.

Maqalide yézilishiche, xitaygha her qétim bérilgen Uyghurlargha munasiwetlik tizimlikning béshidin d u q ning hazirqi re'isi dolqun eysa ependi orun alghan. Biraq, b d t da émma réyliy xanimning shikayetlirige köngül bölidighan adem bolmighan. Émma réyliy xanim öz awazini héchkimge anglitalmighandin kéyin, bu mesilini yawropa ittipaqi, amérika, en'giliye, kanada, fransiye, gérmaniye, gollandiye qatarliq nurghunlighan döletlerge melum qilghan. Gollandiyening 2019-yilidiki bir jawab xétini hésabqa almighanda, bashqa döletler uning xetlirige jawab bermigen. Buxil heqsiz sükütke chidimighan émma réyliy xanim weqeni 2021-yili 3-aydin bashlap metbu'atqa ashkariliwetken hemde b d t ni “Xitayning irqiy qirghinchiliqigha shérik boldi” dep eyibligen. Gherbtiki dangliq axbarat wastiliridin en'giliyening BBC, amérikaning Politico, fransiyening Le Monde qatarliq köpligen gézitlar bu weqeni qiziq téma süpitide tarqatqan.

B d t bash katipi antoniyo gutérrésning bayanatchisi weqeni inkar qilmighan bolsimu, özlirining xitayning irqiy qirghinchiliqigha shérik bolmighanliqini tekitlep, b d t da xitayni Uyghurlarning uchurliri bilen teminleydighan setchilikning 2013-yilidin 2015-yilighiche 6 qétim yüz bergenlikini, uningdin kéyin yüz bérip baqmighanliqini tilgha alghan. Émma réyliy xanim buning bilen 2021-yili 11-aygha kelgende öz xizmitidin ayrilip qalghan. B d t da'iriliri yene shiwétsariye saqchilirini uning öyige ewetip, émma réyliygha “Ashkara sorunlarda shinjang toghrisida sözlimeslik” ni agahlandurghan.

Émma réyliy xanimning “B d t ning mexpiyetlikini ashkarilap qoyghan éghir mes'uliyetsizliki” üstidin höküm chiqirish wezipisige b d t ichkiy ixtilaplar kollégiyesining re'isi rowan downing ependi mes'ul qilin'ghan. Bu sotchi ependi émma réyliy xanimni eyibleshning heqsizliq bolidighanliqini chüshen'gen we u otturigha qoyghan mesilining tekshürüshke erziydighanliqini ilgiri sürgen. Qiziqarliqi, u émma réyliy xanimni toghrigha chiqiridighan axiriqi hökümni élan qilishtin 10 kün burun tosattin wezipisidin qaldurulup, ishtin heydelgen. Buning bilen b d t da heqte ching turghanliqi üchün xizmitidin heydelgen kishilerning sani ikkige yetken.

Maqalide bayan qilinishiche, kishilik hoquqni qoghdash üchün qurulghan b d t da, kishilik hoquq depsendichilikige alaqidar bolghan bu adaletsiz weqe xitayning “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” we “Insaniyetke qarshi jinayet” xelq'aragha téxi delil-ispatliri bilen ashkara bolmighan bir chaghda yüz bergen bolsimu, 1 milyondin artuq Uyghurning irqiy qirghinchiliqning qurbanigha ayliniwatqanliqi yéterlik derijidiki deliller bilen ashkarilan'ghan bügünki kündimu mezkur weqening hazirgha qeder xulasisi chiqmighan.

B d t kishilik hoquq kéngishining Uyghurlar mesilisige tutqan pozitsiyesining hazirgha qeder selbiy bolup kelgenlikini tilgha alghan weziyet analizchisi gheyur qurban ependi, mishél bachélét aliy komissar bolghandin kéyin téximu nacharlashqanliqini, bu orunni islah qilishning texirsizlikini tilgha aldi. Gérmaniyediki weziyet analizchisi enwer ehmet ependimu, b d t ni islah qilishning nöwette xelq'araliq bir pikir éqimigha ayliniwatqanliqini tekitlidi.

“Waqit b d t ning öz heqsizliqlirini tüzitidighan waqittur” namliq maqalide bu weqening jeryanliri tepsiliy otturigha qoyulghan. Maqale mundaq jümle bilen axirlashqan: “Mishél bachélétning b d t diki aliy komisarliq wezipisi 8-ayning 31-küni axirlishidu. Béyjingni öktichi küchlerning tizimliki bilen teminligen ishxanining rehbiri bolush süpiti bilen, uning bu ishta intayin éghir mes'uliyiti bar. Epsuslinarliqi, yéterlik derijidiki xelq'araliq bésimning türtkiside tashqiy jehettin tekshürüsh imkaniyiti bolmighan ehwal astida, uning warisining (mishél bachéléttin kéyin teyinlinidighan aliy komissarning) b d t ning uzun yillardin buyan dawamlashturup kelgen xitayning Uyghurlar we bashqa azsanliq milletlerni basturushlirini qollishini axirlashturidighanliqidin ümid kütüshke asasimiz yoq. Eger bu dunyaning siyasiy lidérlirige uniwérsal kishilik hoquqni qoghdash we heqte ching turushning pursitini yaritip béridighan bir waqit nisip bolidighan bolsa, bu del hazirning özidur. Belki bu waqit aliqachan kélip ötüp ketti.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.