Jenwediki awaz bérishte musulman döletler némishqa Uyghurlarni qollimidi?

B d t kishilik hoquq kéngishining prézidénti fédériko willégas(Federico Villegas) “Shinjangdiki Uyghurlar we bashqa musulman milletlerning kishilik hoquq depsendilikige uchrash ehwalini muzakirige qoyush teklipi” ning awaz netijisini oqumaqta. 2022-Yili 6-öktebir.

7-Öktebir küni ötküzülgen b d t kishilik hoquq kéngishining “Shinjangdiki Uyghurlar we bashqa musulman milletlerning kishilik hoquq depsendilikige uchrash ehwalini muzakirige qoyush teklipi” ni maqullash awazgha qoyulghanda, musulman döletlerdin pakistan, qazaqistan, özbékistan, hindonéziye, ereb birleshme xelipiliki, qatar, sudan qatarliqlar qarshi awaz bergen؛ liwiye bilen malayshiya awaz bérishtin waz kechken.

Hindonéziyede chiqidighan “Jakarta pochtisi” gézitining xewer bérishiche, hindonéziye tashqi ishlar ministirliqi kishilik hoquq ishliri mes'uli achsanul hebib (Achsanul Habib) bu teklipke qarshi awaz bérishining sewebini chüshendürüp: “B d t kishilik hoquq kéngishige eza döletler ichide islam hemkarliqi teshkilatigha eza döletlermu bar, ularning arisida b d t kishilik hoquq kéngishini siyasiy riqabetning meydani qiliwalmasliq jehette ortaq chüshenche mewjut. Hindonéziye kishilik hoquq munazirisining saghlam élip bérilishigha guman bilen qaraydu” dégen. Uning qarishiche, bu munaziride döletler ara ziddiyet chiqidiken, héchqandaq emeliy mesile hel bolmaydiken.

REUTERS

Bu xewerde éytilishiche, hindonéziye gherb dunyasining xitayni yétim qaldurush istratégiyesige qarshi turup, xitay bilen bolghan hemkarliqini dawamlashturup kelgen. Hindonéziyediki islam dini teshkilatlirimu xitayda qilghan ziyaritidin kéyin Uyghurlarni qollashtin waz kechken. Hindonéziyediki yuqiri derijilik bir emeldar Uyghurlarning ziyankeshlikke uchrash mesilisige arilashmaydighanliqini bildürgen.

Jorjtawn uniwérsitétining proféssori jemés milward bu heqte radiyomizgha yollighan inkasida musulman döletlerning Uyghurlarni qollimasliqi heqqide köz qarishini bildürüp mundaq dédi: “Bezi musulman döletler qarshi bélet tashlidi, méningche kishining diqqitini tartidighan nuqta, bélet tashlashtin waz kechkenler. Mesilen, xitay bu qétim malayshiyani qolgha keltürelmidi, yeni uninggha qarshi awaz bergüzelmidi. Afriqa döletliri ichidinmu waz kechkenler bar. Somali 2019-yil xitayni qollighan 37 döletning ichide bar idi. Bu qétim meydanini özgertip bu teklipni qollap awaz berdi. Bezi musulman döletlerning némishqa bu teklipke qarshi awaz bergenlikining sewebini xitayning bu döletlerge diplomatik bésim we iqtisadiy bésim ishletkenliki dep perez qilishqa bolidu. U döletlerning özidimu kishilik hoquq ehwali nachar. Yene kélip, xitay hökümiti b d t ning kishilik hoquq mesiliside yuqiri derijilik muzakire élip bérish tirishchanliqigha buzghunchiliq qiliwatqan ehwal bar. Uningdin bashqa, bezi döletler xitayning ‛bir belwagh bir yol‚ qerzige boghulup qalghan”.

Ruytérs agéntliqining xewirige qarighanda, bu qétimqi bélet tashlash b d t kishilik hoquq kéngishige eza namrat musulman ellirini qiyin tallashqa duchar qilghan, shundaqtimu ular payda-ziyanni dengsep körüp, xitayning yénida turushni tallighan. B d t kishilik hoquq kéngishining ilgiriki awaz bérishliride waz kéchish hoquqini qollan'ghan qazaqistan bilen özbékistan bu qétim ashkara yosunda xitayni qollap awaz bergen.

Siyasiy közetchi ilshat hesen ependi qazaqistan bilen özbékistanning burnining uchidiki menpe'etnila közlep, öz qérindashlirigha xiyanet qilghanliqini bildürdi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining asiya ishliri diréktori élin pérson bu heqte (Elaine Pearson) tiwéttirda uchur yollap mundaq dégen: “Shinjangdiki kishilik hoquq mesilisini muzakire qilish teklipining b d t kishilik hoquq kéngishidin ötmesliki nomusluq ishtur. Emma bu bélet tashlashtin biz her qaysi hökümetlerning heqiqiy epti-beshrisini körüwalduq. Kishini ümidsizlendüridighan saxtiliq shuki, islam hemkarliq teshkilatining ezasi bolghan hindonéziye, pakistan qatarliq döletler b d t ning kishilik hoquq doklatini munazire qilishqimu qarshi awaz berdi. Halbuki bu doklatta Uyghur we bashqa türkiy xelqlerning xitayda éghir xorluqqa uchrighanliqi körsitilgen. Islam hemkarliq teshkilati we uninggha eza döletler rohin'ga musulmanlirining hoquqini qoghdidi, isra'iliyening pelestinlerge yürgüzgen qamal siyasiti we gherb dunyasining ‛islamdin qorqush‚ qilmishlirini eyiblidi. Islam hemkarliq teshkilatining asasiy maddisida: ‛bu teshkilatqa eza barliq döletler bu teshkilatqa eza bolmighan döletlerdiki musulmanlar jama'iti we az sanliq milletlerning hoquqini qoghdashqa, ularning din we medeniyet alahidilikining hörmet qilinishigha kapaletlik qilishi kérek‚ déyilgen. Undaqta, pakistan bilen hindonéziye némishqa qarshi bélet tashlaydu?”

Amérikadiki siyasiy analizchi andérs kor b d t ning teklipini qollap bélet tashlimighan yaki waz kechken musulman döletler heqqide sorighan so'alimizgha élxet arqiliq jawab bérip mundaq dédi: “Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisini muzakire qilish teklipige qarshi bélet tashlighan yaki waz kechken döletlerning bir bolsa özliri kishilik hoquqni depsende qilghuchilar, bir bolsa xitay bilen bolidighan sodini dep ulargha bash egkenler. Xitay öch alghuchi bir dölet, shunga ular xitaygha qarshi bélet tashlap qoysa, iqtisad we diplomatiye jehettin xeterge duch kélishidin ensireydu”.

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa bu awaz bérishtin kéyin bergen bayanatida “Musulman hakimiyetlerning xitayni qollishi ularning irqiy qirghinchiliq jinayitige shérik bolghanliqi” dégen bolsa, Uyghur herikiti teshkilatining bashliqi roshen abbas xanim “Bu teklipke qarshi awaz bergen yaki waz kechken hökümetler xitayning Uyghurlargha qarshi élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqigha qulayliq yaritip berdi, bu jinayettin hésab élishqa tosqunluq qildi” dégen.

Siyasiy analzichi ilshat hesen ependi, bu qétimqi awaz bérishte xitayni qollighan musulman döletlerning köpinchisining démokratik döletler bolmighachqa, hökümetlirining chirik ikenliki we xelqning rayini heqiqiy eks ettürelmigenlikini otturigha qoydi.