Б д т җәнвә доклати уйғурлар үчүн немидин дерәк бериду?

Б д т ниң җәнвәдики кишилик һоқуқ ишханиси 31-авғуст күни елан қилған уйғурларға алақидар доклати. 2022-Йили 1-сентәбир, җәнвә.

Бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң җәнвәдики кишилик һоқуқ ишханиси 31-авғуст күни узундин буян елан қилиниши көп тосалғуларға учриған уйғурларға алақидар доклатини елан қилди. Мәзкүр доклат, хитай һакемийитиниң уйғур диярида уйғур вә башқа мусулман хәлқләргә қарита кәң көләмлик тутқун қилиш елип барғанлиқиниң “хәлқаралиқ җинайәт, болупму инсанийәткә қарши җинайәт шәкилләндүрүши мумкинлики” ни оттуриға қойди.

Бу доклатниң елан қилиниши наһайитиму тәскә тохтиған болуп, хитай һөкүмитиниң қаттиқ тосқунлуқи сәвәблик, доклат гәрчә бир йил бурунла кишилик һоқуқ комиссарияитиниң алий комиссари мишел бачелетқа тапшурулған болсиму, әмма елан қилинмиған. Бу җәрянда мишел бачелетму кишилик һоқуқ тәшкилатлири, кшилик һоқуқ актиплири вә хәлқара җәмийәтниң күчлүк тәнқидигә дуч кәлгәниди. Әмма бүгүн бу доклат ахири дуня җамаәтчилики вә уйғурларниң көрүшигә несип болди.

Доклатниң мишел бачелет хизмитидин айрилишниң ахирқи минутлирида туюқсиз елан қилиниши билән, америка, явропа қатарлиқ нурғун дөләтләр вә муһим сиясий әрбаблар, тәтқиқатчилар, көзәткүчиләр шундақла уйғур актиплириниң мәзкур доклат һәққидә қарашлири сотсиял ахбарат васитилирини қаплиди.

Амеика ақ сарайиму 1-синтәбир баянат берип, берилишигәйғур вә башқа аз санлиқ милләтләргә елип бериватқан зораванлиқини дәрһал тохтитип, чәклимисиз вә мустәқил тәкшүрүшниң елип берилишиға йол қоюшқа чақирди.

Явропа иттипақи дипломатийә вә бихәтәрлик сиясити алий вәкили йөсеф боррелму, 1-сентәбир бу һәқтә баянат берип, мәзкур доклатниң елан қилинғанлиқини тәбрикләш билән биргә, германийә ташқи ишлар бөлүмиму шу күни баянат елан қилип, хитайниң барлиқ кишиләрниң кишилик һоқуқини қайтуруп бериш вә халиғанчә тутулған барлиқ кишиләрни дәрһал қоюп беришкә чақирди.

Мишел бачелетму 1-сентәбир күни електронлуқ хәт арқилиқ доклатниң кечикип елан қилиниши һәққидә чүшәнчә бәрди. Йәни униң дейишичә, доклат елан қилиништин бир қанчә күнләр аввал, мәзкур доклаттин бир нусхини тапшуруп алған хитай, бачелетқа доклатни елан қилмаслиқ һәққидә қаттиқ бесим қилған. Шундақтиму бачелет бу доклатни елан қилиш һәққидики вәдисигә асасән, доклатни түрлүк бесимларға қаримай елан қилған.

Доклат елан қилинғандин кейин болса хитай һөкүмити бу доклатқа, “америка башлиқ аз санлиқ ғәрб күчлириниң бир қоллуқ пиланлиған оюни” дәп баянат бәрди.

У һалда бу доклат немә сәвәбтин хитайниң бунчә күчлүк қаршилиқи вә инкар қилишиға учриди?

Доклатта хитай һөкүмитиниң уйғурлар үстидики җинайәтлири 5 нуқтида әйибләнгән болуп, булар: 1) халиғанчә тутқун қилиш; 2) тутқун қилинғанларни қийнаш; 3) мәҗбурий туғут чәкләш; 4) диний бастуруш; 5) мәҗбурий әмгәккә селиш қатарлиқлар. Буларниң һәммиси үчүн тәминләнгән испатлар, тәтқиқатлар вә гуваһлиқларниң һәммиси ишәнчлик дәп қаралған.

Юқириқи 5 ноқтидики әйибләшләр наһайити инчикә тәтқиқ қилинған болуп, хитай қанунлири билән хәлқара қанунлар арисидики пәрқ вә хитай қанунлириниң уйғурлар үстидин йүргүзүлүшидики хәлқара өлчәмгә хилап қилмишлар тәпсилий оттуриға қоюлған. Доклатта көрситилишичә, хитай һөкүмитиниң уйғур қатарлиқ хәлқләрни кәң көләмдә тутқун қилишида 2015-йили елан қилған “террорлуққа қарши туруш қануни” вә 2017-йили елан қилған “әсәбийликни йоқитиш низами” ни асас қилғанлиқини, әмма бу қанун вә низамларниң хәлқара терорлуқ өлчимигә тошмайдиған, хитай өз алдиға бекиткән өлч әмләр болуп, гәрчә хитай һөкүмити кишиләрни тутқун қилишта “қануний асас” қа таянғандәк көрүнсиму, әмма буниң йәнила халиғанчә тутқун қилиш болидиғанлиқи дейилгән. Буниңдин башқа, тутқун қилинғанларниң түрлүк зиянкәшликкә учриғанлиқиға даир испатлар, гуваһлиқлар пүтүнләй ишәнчлик дәп баһаланған.

Б д т кишилик һоқуқ алий комиссарияти бирләшкән дөләтләр тәшкилати системисиға тәвә, пүткүл йәршари миқясида кишилик һоқуқни қоғдаш вә илгири сүрүшкә мәсул болған, кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини һәл қилидиған вә һәл қилиш тәклипини беридиған хәлқара органдур. Йәни, конкертрақ қилип ейтқанда, бир милләтниң зулумға учраш дәриҗисиниң қанчилик болғанлиқини тәкшүрүп бекитиш дәл мәзкур бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ алий оргининиң хизмити вә мәсулийитидур. Шуңа бу органниң уйғурлар дуч келиватқан зулумлар үстидә бундақ бир доклатни йезип чиқиши вә бу зулумларниң инсанийәткә қарши җинайәт болуш еһтималлиқини оттуриға қоюши, техиму муһими, хитайниң қилмишини хәлқара җинайәт дәп атиши, уйғурлар вә пүткүл инсанийәт үчүн интайин чоң әһмийәткә игә. Әлвәттә бир доклатниң елан қилиниши биләнла ирқий қирғинчилиқни тохтитиш мумкин әмәс.

Әмма бу доклатниң қиммити шу йәрдики, хитай бу доклат сәвәблик хәлқарада инсанийәткә қарши җинайәт өткүзүватқан бир җинайәт гумандари сүпитидә көрүлиду. Таки хитай б д т ниң мустәқил тәкшүрүш гурупписиниң уйғур елигә берип, мустәқил вә чәклимисиз тәкшүрүш елип берип, бу җинайәтниң характерини баһалиғучә, хитай изчил йосунда инсаний қиммәт қарашлирини қоғдаш тәрәпдари болған хәлқара җәмийәттә аста-аста йетим қалдурулиду.

Хәлқара җамаәттин айрилип қелиш хәвпи, дәл хитайни сәкритиватқан, бу җинайәтни инкар қилишқа, уйғурларни ялғанчи көрситишкә урунушлириниң түп сәвәбидур.

Доклатниң елан қилиниши уйғурлар үчүн немидин дерәк бериду?

Мәзкур доклатниң елан қилиниши уйғурлар вә уйғур елидики охшаш зулумға учраватқан барлиқ хәлқләр үчүн толиму муһим әһмийәткә игә. Чүнки, йиллардин буян уйғурлар өз авазини хәлқара җәмийәткә аңлитиш үчүн түрлүк тиришчанлиқларни көрситип кәлди. Әмма хитай һакимийити уйғурларниң бешиға мәҗбурий артип қойған “террорлуқ, әсәбийлик вә бөлгүнчилик” тин ибарәт “үч хил күч” төһмити арқилиқ, өзиниң инсан қелипидин чиққан мустәмликә сиясәтлириниң әсли маһийитини пәрдазлап, хәлқара җәмийәттә уйғурларни йетим қалдурғаниди. Бу сәвәбтин уйғурларниң “террорлуқ, бөлгүнчилик, әсәбийлик җинайәтлири” ни тәшвиқ қилғанда, һечвақит 1985-вә 1988-йилидики “оқуғучилар һәрикити”, 1990-йилидики “барин инқилаби”, 1997-йилидики “ғулҗа қирғинчилиқи” дәк уйғур қаршилиқ һәрикәтлириниң келип чиқиш сәвәблирини хәлқара җамаәткә тәпсилий ашкарилимиған. Бәлки мәсилиниң әсли маһийитиниң мустәмликә астидики бир милләтниң, мустәмликә сиясәтләргә болған қаршилиқи икәнликидәк һәқиқәтни “үч хил күч” намида йошурушқа урунған. Таки 2017-йили уйғур хәлқиниң дуня билән болған алақиси пүтүнләй чәклинип, кәң көләмлик тутқун қилиш, кәспий тәрбийәләш намидики лагер системиси ашкариланғанға қәдәр, уйғур мәсилиси хәлқарада чоң диққәт қозғимиған мәсилиләр қатарида болуп кәлгәниди.

Әмма 2017-йилидин башлап бу һаләттә аста-аста өзгириш йүз беришкә башлиди. Тутқун қилинған уруқ-туғқанлири үчүн гуваһлиқ бәргүчиләрниң көпийиши, лагер шаһитлириниң оттуриға чиқип гуваһлиқ бериши, хитайниң лагер системисиға аит бир қанчә түрлүк мәхпий һөҗҗәтләрниң кәйни-кәйнидин ашкарилиниши, бу һәқтики түрлүк тәтқиқатларниң елан қилиниши нәтиҗисидә уйғур мәсилиси бирдинла хәлқара күн тәртиптин орун алди. Уйғур мәсилисиниң бунчә тез хәлқараниң диққитини тартиши мәсилиниң маһийитиниң мустәмликичилик билән алақидар болған инсан һәқлири дәпсәндичилики, ирқий қирғинчилиқ болуш еһтималлиқи, болупму иккинчи дуня урушидин кейинки җаза лагерлири системисиниң қайта пәйда болғанлиқ хәвпи дуняни чөчүткәниди. Чүнки йәһудийлар чоң қирғинчилиқи ахирлишип, бирләшкән дөләтләр тәшкилати қурулғанда, инсан қелипидин чиққан бундақ фашизмлиқ вә ирқий қирғинчилиқ җинайитиниң қайта йүз бәрмәйдиғанлиқи һәққидә хәлқара вәдә бар иди. Әпсус, бу һадисиниң тинчлиқ дәври дәп атиливатқан 21-әсирдә қайта пәйда болуши, дуня тинчлиқи вә инсанийәтниң кәлгүсигә зор тәһдит пәйда қилидиған, пүткүл инсанийәтниң мәнпәәтигә мунасивәтлик чоң иш һесаблинатти. Дәл шу сәвәблик, уйғур мәсилиси дуня сәһнисидики һәл қилиниши зөрүр болған муһим ишлар қатаридин орун алди. Әмма хитай һөкүмити бу мәсилидики әйибләшләрни изчил рәт қилди, гуваһлиқлар, лагер шаһитлири, ашкариланған һөҗҗәтләр қатарлиқ барлиқ испатларни бирдәк инкар қилип кәлди.

Әмма б д т кишилик һоқуқ ишханиси елан қилған бу доклат, бир қанчә йиллардин буян “лагер мәсилиси мәвҗут әмәс! уйғурлар американиң пешкисиға айланди! уйғур мәсилиси американиң оюни! . . . . . .” дегәндәк асассиз төһмәт вә инкар қилишларни пүтүнләй ағдуруп ташлиди.

Хитайниң ялғанчилиқи, уйғурларниң һәқиқәтән зулумға учраватқанлиқиниң б д т кишилик һоқуқ оргини тәрипидин етирап қилиниши, уйғурларниң йиллардин буян көрсәткән тиришчанлиқлириниң, уйғур мәсилисигә көңүл бөлүватқан тәтқиқатчилар, дөләтләр, органларниң, техиму муһими, инсанийәтниң ортақ қиммәт қарашлирини қоғдап қелишни үмид қилидиған барлиқ дуня әһлиниң тиришчанлиқиниң нәтиҗисидур.

Демәк, бу доклатниң уйғурлар үчүн әһмийити шуки, хитайниң хәлқаралиқ җинайәт садир қиливатқанлиқиға нисбәтән мәзкур доклат арқилиқ бир тамға бесилди. Бу тамға хитайниң аталмиш “хитай чүши” ниң рояпқа чиқишиға әң көп тосалғуларни пәйда қилидиған амилдур. Инсаний қиммәт қарашларни қоғдаш б д т ға әза болған вә “рим әһдинамиси”, “дуня кишилик һоқуқ баянатнамиси” қатарлиқ түрлүк хәлқара низам вә қанунларға имза қойған дөләтләрниң ортақ вәзиписидур. Шуниң үчүн хитай компартийәси һакимийтидин ибарәт бу җинайәтчигә тегишлик җаза бериш вә у өткүзүватқан җинайәтләрни тохтитиш үчүн һәрикәт қилиш, буниңдин кейин ялғуз уйғурлар вә уйғур мәсилисигә көңүл бөлидиған аз бир қисим кишиләрниң вәзиписи болмастин, бәлки хәлқара җамаәтниң буниңдин кейинки баш тартип болмайдиған мәсулийитигә айланди дейишкә болиду. Болупму мәзкур доклатниң елан қилиниши уйғурларниң өзини қутқузуш һәрикәтлиригә күч, әркинлик вә һөрлүк арзулириниң рояпқа чиқишиға болған үмид вә ишәнчниң көрүлүватқанлиқидин дерәк бериду.

***Бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.