B d t jenwe doklati Uyghurlar üchün némidin dérek béridu?

Obzorchimiz asiye Uyghur
2022.09.02
B d t jenwe doklati Uyghurlar üchün némidin dérek béridu? B d t ning jenwediki kishilik hoquq ishxanisi 31-awghust küni élan qilghan Uyghurlargha alaqidar doklati. 2022-Yili 1-séntebir, jenwe.
AFP

Birleshken döletler teshkilatining jenwediki kishilik hoquq ishxanisi 31-awghust küni uzundin buyan élan qilinishi köp tosalghulargha uchrighan Uyghurlargha alaqidar doklatini élan qildi. Mezkür doklat, xitay hakémiyitining Uyghur diyarida Uyghur we bashqa musulman xelqlerge qarita keng kölemlik tutqun qilish élip barghanliqining “Xelq'araliq jinayet, bolupmu insaniyetke qarshi jinayet shekillendürüshi mumkinliki” ni otturigha qoydi.

Bu doklatning élan qilinishi nahayitimu teske toxtighan bolup, xitay hökümitining qattiq tosqunluqi seweblik, doklat gerche bir yil burunla kishilik hoquq komissariya'itining aliy komissari mishél bachélétqa tapshurulghan bolsimu, emma élan qilinmighan. Bu jeryanda mishél bachélétmu kishilik hoquq teshkilatliri, kshilik hoquq aktipliri we xelq'ara jem'iyetning küchlük tenqidige duch kelgenidi. Emma bügün bu doklat axiri dunya jama'etchiliki we Uyghurlarning körüshige nésip boldi.

Doklatning mishél bachélét xizmitidin ayrilishning axirqi minutlirida tuyuqsiz élan qilinishi bilen, amérika, yawropa qatarliq nurghun döletler we muhim siyasiy erbablar, tetqiqatchilar, közetküchiler shundaqla Uyghur aktiplirining mezkur doklat heqqide qarashliri sotsiyal axbarat wasitilirini qaplidi.

Améika aq sarayimu 1-sintebir bayanat bérip, bérilishigeyghur we bashqa az sanliq milletlerge élip bériwatqan zorawanliqini derhal toxtitip, cheklimisiz we musteqil tekshürüshning élip bérilishigha yol qoyushqa chaqirdi.

Yawropa ittipaqi diplomatiye we bixeterlik siyasiti aliy wekili yöséf borrélmu, 1-séntebir bu heqte bayanat bérip, mezkur doklatning élan qilin'ghanliqini tebriklesh bilen birge, gérmaniye tashqi ishlar bölümimu shu küni bayanat élan qilip, xitayning barliq kishilerning kishilik hoquqini qayturup bérish we xalighanche tutulghan barliq kishilerni derhal qoyup bérishke chaqirdi.

Mishél bachélétmu 1-séntebir küni éléktronluq xet arqiliq doklatning kéchikip élan qilinishi heqqide chüshenche berdi. Yeni uning déyishiche, doklat élan qilinishtin bir qanche künler awwal, mezkur doklattin bir nusxini tapshurup alghan xitay, bachélétqa doklatni élan qilmasliq heqqide qattiq bésim qilghan. Shundaqtimu bachélét bu doklatni élan qilish heqqidiki wedisige asasen, doklatni türlük bésimlargha qarimay élan qilghan.

Doklat élan qilin'ghandin kéyin bolsa xitay hökümiti bu doklatqa, “Amérika bashliq az sanliq gherb küchlirining bir qolluq pilanlighan oyuni” dep bayanat berdi.

U halda bu doklat néme sewebtin xitayning bunche küchlük qarshiliqi we inkar qilishigha uchridi?

Doklatta xitay hökümitining Uyghurlar üstidiki jinayetliri 5 nuqtida eyiblen'gen bolup, bular: 1) xalighanche tutqun qilish؛ 2) tutqun qilin'ghanlarni qiynash؛ 3) mejburiy tughut cheklesh؛ 4) diniy basturush؛ 5) mejburiy emgekke sélish qatarliqlar. Bularning hemmisi üchün teminlen'gen ispatlar, tetqiqatlar we guwahliqlarning hemmisi ishenchlik dep qaralghan.

Yuqiriqi 5 noqtidiki eyibleshler nahayiti inchike tetqiq qilin'ghan bolup, xitay qanunliri bilen xelq'ara qanunlar arisidiki perq we xitay qanunlirining Uyghurlar üstidin yürgüzülüshidiki xelq'ara ölchemge xilap qilmishlar tepsiliy otturigha qoyulghan. Doklatta körsitilishiche, xitay hökümitining Uyghur qatarliq xelqlerni keng kölemde tutqun qilishida 2015-yili élan qilghan “Térrorluqqa qarshi turush qanuni” we 2017-yili élan qilghan “Esebiylikni yoqitish nizami” ni asas qilghanliqini, emma bu qanun we nizamlarning xelq'ara térorluq ölchimige toshmaydighan, xitay öz aldigha békitken ölch emler bolup, gerche xitay hökümiti kishilerni tutqun qilishta “Qanuniy asas” qa tayan'ghandek körünsimu, emma buning yenila xalighanche tutqun qilish bolidighanliqi déyilgen. Buningdin bashqa, tutqun qilin'ghanlarning türlük ziyankeshlikke uchrighanliqigha da'ir ispatlar, guwahliqlar pütünley ishenchlik dep bahalan'ghan.

B d t kishilik hoquq aliy komissariyati birleshken döletler teshkilati sistémisigha tewe, pütkül yershari miqyasida kishilik hoquqni qoghdash we ilgiri sürüshke mes'ul bolghan, kishilik hoquq depsendichiliklirini hel qilidighan we hel qilish teklipini béridighan xelq'ara organdur. Yeni, konkértraq qilip éytqanda, bir milletning zulumgha uchrash derijisining qanchilik bolghanliqini tekshürüp békitish del mezkur birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy orginining xizmiti we mes'uliyitidur. Shunga bu organning Uyghurlar duch kéliwatqan zulumlar üstide bundaq bir doklatni yézip chiqishi we bu zulumlarning insaniyetke qarshi jinayet bolush éhtimalliqini otturigha qoyushi, téximu muhimi, xitayning qilmishini xelq'ara jinayet dep atishi, Uyghurlar we pütkül insaniyet üchün intayin chong ehmiyetke ige. Elwette bir doklatning élan qilinishi bilenla irqiy qirghinchiliqni toxtitish mumkin emes.

Emma bu doklatning qimmiti shu yerdiki, xitay bu doklat seweblik xelq'arada insaniyetke qarshi jinayet ötküzüwatqan bir jinayet gumandari süpitide körülidu. Taki xitay b d t ning musteqil tekshürüsh guruppisining Uyghur élige bérip, musteqil we cheklimisiz tekshürüsh élip bérip, bu jinayetning xaraktérini bahalighuche, xitay izchil yosunda insaniy qimmet qarashlirini qoghdash terepdari bolghan xelq'ara jem'iyette asta-asta yétim qaldurulidu.

Xelq'ara jama'ettin ayrilip qélish xewpi, del xitayni sekritiwatqan, bu jinayetni inkar qilishqa, Uyghurlarni yalghanchi körsitishke urunushlirining tüp sewebidur.

Doklatning élan qilinishi Uyghurlar üchün némidin dérek béridu?

Mezkur doklatning élan qilinishi Uyghurlar we Uyghur élidiki oxshash zulumgha uchrawatqan barliq xelqler üchün tolimu muhim ehmiyetke ige. Chünki, yillardin buyan Uyghurlar öz awazini xelq'ara jem'iyetke anglitish üchün türlük tirishchanliqlarni körsitip keldi. Emma xitay hakimiyiti Uyghurlarning béshigha mejburiy artip qoyghan “Térrorluq, esebiylik we bölgünchilik” tin ibaret “Üch xil küch” töhmiti arqiliq, özining insan qélipidin chiqqan mustemlike siyasetlirining esli mahiyitini perdazlap, xelq'ara jem'iyette Uyghurlarni yétim qaldurghanidi. Bu sewebtin Uyghurlarning “Térrorluq, bölgünchilik, esebiylik jinayetliri” ni teshwiq qilghanda, héchwaqit 1985-we 1988-yilidiki “Oqughuchilar herikiti”, 1990-yilidiki “Barin inqilabi”, 1997-yilidiki “Ghulja qirghinchiliqi” dek Uyghur qarshiliq heriketlirining kélip chiqish seweblirini xelq'ara jama'etke tepsiliy ashkarilimighan. Belki mesilining esli mahiyitining mustemlike astidiki bir milletning, mustemlike siyasetlerge bolghan qarshiliqi ikenlikidek heqiqetni “Üch xil küch” namida yoshurushqa urun'ghan. Taki 2017-yili Uyghur xelqining dunya bilen bolghan alaqisi pütünley cheklinip, keng kölemlik tutqun qilish, kespiy terbiyelesh namidiki lagér sistémisi ashkarilan'ghan'gha qeder, Uyghur mesilisi xelq'arada chong diqqet qozghimighan mesililer qatarida bolup kelgenidi.

Emma 2017-yilidin bashlap bu halette asta-asta özgirish yüz bérishke bashlidi. Tutqun qilin'ghan uruq-tughqanliri üchün guwahliq bergüchilerning köpiyishi, lagér shahitlirining otturigha chiqip guwahliq bérishi, xitayning lagér sistémisigha a'it bir qanche türlük mexpiy höjjetlerning keyni-keynidin ashkarilinishi, bu heqtiki türlük tetqiqatlarning élan qilinishi netijiside Uyghur mesilisi birdinla xelq'ara kün tertiptin orun aldi. Uyghur mesilisining bunche téz xelq'araning diqqitini tartishi mesilining mahiyitining mustemlikichilik bilen alaqidar bolghan insan heqliri depsendichiliki, irqiy qirghinchiliq bolush éhtimalliqi, bolupmu ikkinchi dunya urushidin kéyinki jaza lagérliri sistémisining qayta peyda bolghanliq xewpi dunyani chöchütkenidi. Chünki yehudiylar chong qirghinchiliqi axirliship, birleshken döletler teshkilati qurulghanda, insan qélipidin chiqqan bundaq fashizmliq we irqiy qirghinchiliq jinayitining qayta yüz bermeydighanliqi heqqide xelq'ara wede bar idi. Epsus, bu hadisining tinchliq dewri dep atiliwatqan 21-esirde qayta peyda bolushi, dunya tinchliqi we insaniyetning kelgüsige zor tehdit peyda qilidighan, pütkül insaniyetning menpe'etige munasiwetlik chong ish hésablinatti. Del shu seweblik, Uyghur mesilisi dunya sehnisidiki hel qilinishi zörür bolghan muhim ishlar qataridin orun aldi. Emma xitay hökümiti bu mesilidiki eyibleshlerni izchil ret qildi, guwahliqlar, lagér shahitliri, ashkarilan'ghan höjjetler qatarliq barliq ispatlarni birdek inkar qilip keldi.

Emma b d t kishilik hoquq ishxanisi élan qilghan bu doklat, bir qanche yillardin buyan “Lagér mesilisi mewjut emes! Uyghurlar amérikaning péshkisigha aylandi! Uyghur mesilisi amérikaning oyuni! . . . . . .” dégendek asassiz töhmet we inkar qilishlarni pütünley aghdurup tashlidi.

Xitayning yalghanchiliqi, Uyghurlarning heqiqeten zulumgha uchrawatqanliqining b d t kishilik hoquq orgini teripidin étirap qilinishi, Uyghurlarning yillardin buyan körsetken tirishchanliqlirining, Uyghur mesilisige köngül bölüwatqan tetqiqatchilar, döletler, organlarning, téximu muhimi, insaniyetning ortaq qimmet qarashlirini qoghdap qélishni ümid qilidighan barliq dunya ehlining tirishchanliqining netijisidur.

Démek, bu doklatning Uyghurlar üchün ehmiyiti shuki, xitayning xelq'araliq jinayet sadir qiliwatqanliqigha nisbeten mezkur doklat arqiliq bir tamgha bésildi. Bu tamgha xitayning atalmish “Xitay chüshi” ning royapqa chiqishigha eng köp tosalghularni peyda qilidighan amildur. Insaniy qimmet qarashlarni qoghdash b d t gha eza bolghan we “Rim ehdinamisi”, “Dunya kishilik hoquq bayanatnamisi” qatarliq türlük xelq'ara nizam we qanunlargha imza qoyghan döletlerning ortaq wezipisidur. Shuning üchün xitay kompartiyesi hakimiytidin ibaret bu jinayetchige tégishlik jaza bérish we u ötküzüwatqan jinayetlerni toxtitish üchün heriket qilish, buningdin kéyin yalghuz Uyghurlar we Uyghur mesilisige köngül bölidighan az bir qisim kishilerning wezipisi bolmastin, belki xelq'ara jama'etning buningdin kéyinki bash tartip bolmaydighan mes'uliyitige aylandi déyishke bolidu. Bolupmu mezkur doklatning élan qilinishi Uyghurlarning özini qutquzush heriketlirige küch, erkinlik we hörlük arzulirining royapqa chiqishigha bolghan ümid we ishenchning körülüwatqanliqidin dérek béridu.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.