B d t ning Uyghur kishilik hoquq doklatidin kéyinki qedemler qandaq bolushi kérek?

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri mudiri sofiy(Sophie Richardson) richardson xanim axbarat élan qilish yighinida söz qilmaqta. 2020-Yili 14-yanwar, nyu-york.

8-Ayning 31-küni yérim kéchide töt yilliq wezipe ötesh mudditi toshushtin bir nechche minut ilgiri birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissari mishél bachélét axiri bir yilgha yéqin waqittin béri basturup qoyghan Uyghurlar heqqidiki doklatni élan qilghanidi. Mezkur doklatta xitay hökümitining Uyghurlargha kölemde xalighanche tutqun qilish, a'ililerni parchilash, qéyin-qistaqqa élish we diniy erkinlikke ziyankeshlik qilishtek keng kölemlik wehshiylikler birmu-bir ispatliri bilen yézip chiqilghan we axirida xitay hökümitining Uyghurlargha qarshi insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghan bolushi mumkinliki yekünlen'gen.

Xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan wehshiyliklirining bolupmu uning insaniyetke qarshi jinayet yürgüzüwatqanliqidek mumkinchilikning musteqil we hökümetsiz bir organning mutexesssiliri teripidin déiyilishi xelq'aradimu zor ghulghula qozghidi. Undaqta emdi néme qilish kérek? birleshken döletler teshkilati bundaq bir wehshiylikke qarshi qandaq tedbir alidu? mana bu so'allar yéqinda kishilik hoquq sahesi munazire qiliwatqan muhim témigha aylandi.

Uyghurlarning weziyitige yéqindn diqqet qilip kéliwatqan xelq'araliq kishilik hoquq orgini bolghan “Kishilik hoquqni közitish teshkilati” ning xitay ishliri bölümi diréktori, doktor soféy réchardson 8-séntebir küni bu heqte mexsus bir köz qarash maqalisi élan qilip éـtilishqa tégishlik qedemlerni birmu-bir sherhlep chiqqan. U b d t ni heriketke ötüshke chaqirghan bu maqaliside mundaq dégen:

“B d t 'ning doklatining kéchikip kétishi Uyghurlarning azabini uzartiwetti. Emdi herqaysi hökümetler we b d t organliri bu doklatning heriketlendürgüch peytini ching tutup, tézdin heriketlinip xitay hökümitini jawabkarliqqa tartishi, baturluq bilen awaz chiqirip guwahliq bergenlerni qoghdishi kérek. Aldi bilen béyjingning doklatning élan qilinishidin qattiq ghezeplen'genlikini we uning tenqidiy awazlarni jimiqturush urunushlirini nezerde tutup turup Uyghurlar bar bolghan döletlerdiki hökümetler tedbir qollinip xitay da'irilirining bu Uyghurlargha parakendichilik salmasliqigha kapaletlik qilishi, bu xil tehditlerni derhal tekshürüp, sürüshtürüshi kérek.”

Soféy réchardson maqaliside yene, doklattiki eng zor diqqet qozghashqa tégishlik noqtining xitay hökümitining a'ililerni parchilash herikiti ikenliki yeni chégra sirtidikilerning chégra ichidiki a'ililiridin xewer alalmasliqi kéreklikini tekitligen. Shunga u herqaysi döletlerning öz puqraliqidiki Uyghurlarning yurtliridiki a'ile ezalirini sürüshtürüshi, béyjinggha ularning aqiwitini sürüshtürüp bésim ishlitishi kéreklikini bildürgen.

Soféy xanim yene, xitay hökümiti gerche xitay ichidikilerning xitay puqrasi ikenlikini ilgiri sürüp chet'el hökümetlirining ularni sürüshtürüshini ret qilishi mumkinlikini, xitay da'iriliri bu teleplerni ret qilip, a'ile ezalirining jungxu'a xelq jumhuriyitining puqrasi ikenlikini otturigha qoyushi mumkin, emma muqim we dawamliq qilin'ghan diplomatik bésim arqiliq bundaq reddiyelerni ajizlashturghili bolidighanliqini éytqan. U yene mundaq dégen:

“Hökümetler tézdin heriketlinip, öz puqralirining yoqap ketken tughqanliri toghrisidiki uchurlarni toplishi, hemde bu kishilerge a'it uchurlarni élan qilishi kérek.”

Soféy xanim maqaliside yene amérika we kanada qatarliq bu doklatqa inkas qayturghan döletler hökümetlirining heriketke ötüshini, xitayning jinayetlirini tekshüridighan tejribilik tekshürgüchilerni ishqa sélishini we shundaqla dunya Uyghur qurultiyi argéntina sotigha erz qilghandek, herqaysi hökümetlerningmu xitay hökümitige qaratmiliqi bolghan jaza tedbirlirini qoyush arqiliq dunya Uyghur qurultiyining telipini qollishi kéreklikini bildürgen.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining tetqiqatchisi maya wang bolsa radiyomizgha qilghan sözide herqaysi döletlerning heriketke ötüshi üchün bu doklatning choqum aldimizdiki hepte échilidighan kishilik hoquq kéngishide otturigha qoyulushi kéreklikini bildürdi. U mundaq dédi:

“Kishilik hoquqni közitish teshkilati kishilik hoquq aliy komissari ishxanisi teripidin élan qilin'ghan bu doklatning bir qanche kün ichide échilidighan kishilik hoquq kéngishide resmiy yosunda tonushturulushi kérek. Herqaysi hökümetlerning tedbir qollinishi üchün yighinda u yerde yüz bériwatqanlar heqqide munazire bolushi kérek.”

Maya wang yene, b d t kishilik hoquq kéngishi arqiliq bir tekshürüsh méxanizmi qurushning muhimliqini bildürdi.

“Kishilik hoquq kéngishide shinjangdiki depsendichiliklerni tekshürüp tetqiq qilidighan méxanizmlarni yeni xelq'ara tekshürüsh komitéti (International Commissions of Inquiry) kishilik hoquq komitéti (Commissions on Human Rights) we pakit tépish wezipisi (Fact-Finding missions) qatarliq méxanizmlarni qurup chiqqili bolidu. Bular tekshürüshlirining xitay hökümitini jawabkarliqqa tartishta we mes'uliyet sürüshtürüshte intayin muhim rol oynaydu”

Soféy réchardson xanimmu maqaliside b d t kishilik hoquq kéngishining 12-séntebir jenwediki yighini échilghanda eza döletlerning choqum bu doklatning kishilik hoquq kéngishidiki merkizi mesile bolushqa kapaletlik qilishi kéreklikini, kishilik hoquq kéngishining bu doklat heqqide mexsus bir qarar maqullishi kéreklikini we xitay toghrisida mexsus bir yighin telep qilishi kéreklikini bildürgen. U mundaq dégen:

“Doklatni kéngeshning kün tertipige resmiy qoyush resmiy tekshürüsh méxanizmi ornitish üchün xelq'araliq heriketning bashlan'ghanliqini körsitip béridu. B d t yéqinda birmida yüz bergen kishilik hoquq depsendichilikige qarita shundaq heriket qildi”.

Maya wang bolsa b d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisi élan qilghan bu doklatning xitay hökümitini jazalash üchün asas sélip bergenlikini tekitlidi. U mundaq dédi:

“Mezkur doklat néme qildi dégende u xitay hökümitini jawabkarliqqa tartish üchün belgilik asas saldi. Emdi biz b d t gha eza döletler we kishilik hoquq kéngishi qatarliq b d t organlirining heriketke ötüp xitayni jawabkarliqqa tartishini we xitayning kishilik hoquq xatirisini yoruqluqqa chiqirishini telep qilishimiz, körüshimiz kérek. Hemmizge melum bolghandek xitay bügün'giche qudritini ishqa sélip jawabkarliqqa tartilishtin qutulup kelgen”.

Soféy réchardson xanimmu maqaliside bu qétim xitay hökümitini jawabkarliqqa tartishni ishqa ashurghanda Uyghurlarla emes, belki tibetler, xongkongluqlar we “Nöl-kowid” siyasitining ziyankeshlikige uchrawatqan barliq kishiler üchün ümid bolghili, b d t da xitayning emes, ziyankeshlikke uchrighuchi guwahliq bergüchilerning sözining ötidighanliqi ispatlighili bolidighanliqini bildürgen.