Uyghur mesilisining jenwede muzakirige qoyulushi qanchilik muhim?

Xitay hökümiti b d t kishilik hoquq kéngishining 51-nöwetlik yighinida Uyghur emeldarliri we bir qisim atalmish “Uyghur shahitlar” ni sözletken muxbirlarni kütüwélish yighinidin körünüsh. 2022-Yili 22-séntebir, jenwe, shiwétsariye.

B d t kishilik hoquq komitéti ötken ayda “Uyghur doklati” ni élan qilip, xitayning Uyghurlar üstidin insaniyetke qarshi jinayet sadir qilish éhtimalliqining mewjutluqini ilgiri sürgen idi. Shuningdin kéyin amérika bashliq bir qanchilighan gherb döletlirimu Uyghur mesilisining derhal b d t ning jenwede turushluq kishilik hoquq kéngishide mexsus muzakirige qoyulush yolliri üstide izdinishke bashlidi. Nöwette jenwede b d t kishilik hoquq kéngishining 51-qétimliq yighini échiliwatqan bolup, ötken hepte amérika bashchiliqidiki bir qanche döletler jenwe kishilik hoquq aliy komitétigha Uyghur mesilisini alahide muzakirige qoyush heqqide bir teklip layihesini sun'ghan idi. Mezkür teklip layihesi bu qétimliq jenwe kishilik hoquq yighinida awazgha qoyulidighan bolup, 7-öktebir mezkur yighin axirlishishtin burun bu teklipning qobul qilin'ghan yaki qilinmighanliqi hemmimizge éniq bolidiken.

Xelq'ara axbarat wastilirining bu heqtiki uchurlirigha qarighanda, mezkür layihe bu qétim b d t kishilik hoquq komitétida awazdin ötse, Uyghur mesilisi, 2023-yili 2-ayda b d t kishilik hoquq kéngishide resmiy yosunda muzakirige qoyulidiken. U halda bu ehwal xitayning kishilik hoquq mesilisining tarixtin buyan tunji qétim b d t kishilik hoquq kéngishide alahide muzakirige qoyulushi bolup qalidiken.

Undaqta, nöwette jenwede échiliwatqan b d t kishilik hoquq yighinida Uyghurlar heqqidiki teklip layihesining otturigha qoyulushining Uyghurlar üchün qandaq ré'al ehmiyiti bar?

Melumki, xitay hakimiyiti özining Uyghurlargha yürgüzüp kelgen irqiy qirghinchiliq jinayitini ezeldin ten alghini yoq. Eksiche, xitay xelq'arada izchil yosunda öz jinayetlirini yoshurush bilen birge, Uyghurlarni qarilash teshwiqatlirini küchining bariche élip bériwatidu. Hetta bu qétimqi jenwe kishilik hoquq yighinighimu xitay hökümiti Uyghur rayonida wezipe ötewatqan emeldarlar we qizil aktiplardin bir ömek ewetip, özining Uyghurlar üstidiki jinayitini atalmish “Uyghur wekilliri” ning éghizi arqiliq aqlashqa urun'ghan. Xitay terep mezkur yighinda gherb döletlirining “Siyasiy meqset” liri üchün Uyghurlarni qollinip, yalghan we saxta uchurlarni oydurup chiqarghanliqini, shundaqla qesten xitayni “Qarilighan” liqini qattiq tenqid qilghan. Shuning bilen birge gherb döletlirining kishilik hoquq mesilisini “Siyasiylashturushi we qoral qiliwélishi” ni eyibligen.

Mezkur teklip layihesi gerche Uyghur mesilisinila muzakire qilishni telep qilghan bolsimu, lékin bu mesile xitayni yenila qattiq bi'aram qilghan. Emeliyette, xitay hökümitining mishél bachélétning Uyghurlar heqqidiki doklatini élan qilishini pütün küchi bilen tosushqa urunishimu, del bügünkidek aqiwetlerning aldini élish üchün idi. Démek, xitayni bi'aram qiliwatqan bu teklip layihesining Uyghurlar üchün elwette ehmiyiti bar.

Uyghurlar xitay dölitining mustemlikisi astida éghir zulum chékiwatqan we bu zulumlargha qarshi izchil küresh qilip kelgen bir xelqtur. Shundaq bolsimu yillardin buyan Uyghurlarning heqliq qarshiliqliri xitayning atalmish “Térorluq, bölgünchilik, radikalliq” töhmiti astida xelq'ara jama'etning nezeridin saqit qilinip kelgenidi. Bu sewebtin Uyghurlarning heq-hoquq mesilisi b d t ning jenwe kishilik hoquq kéngishide bügünkidek qiziq téma bolmighan, Uyghur mesilisi xelq'aradiki eng muhim mesililer qatarigha kirelmey kelgenidi. Bolupmu “11-Séntebir weqesi” din taki 2016-yili bashlan'ghan “Amérika-xitay soda urushi” gha qeder Uyghurlar xitayning bu böhtanliri astida özlirining heqliq küreshlirini dunyagha anglitishta bekmu qiynalghan idi. Bu mezgilde xitay hakimiyiti diplomatiye we iqtisadta küchiyip, b d t ichidiki türlük xelq'ara organlarda özining nopuzini tikligen, tesir da'irisini pütün dunya miqyasida kücheytken, qisqisi pul tapqan, yol tapqan we yüz-abroy tapqanidi. Xitayning amiti kelgen bu dewrlerde Uyghurlar asasen b d t qatarliq xelq'ara organlardin ümidsizlen'gen, Uyghur mesilisining xelq'ara jama'etning yardimide hel qilinishigha selbiy qaraydighan bolghanidi. Halbuki, oylimighan yerdin ewjige chiqqan amérika bilen xitay arisidiki soda majrasi Uyghur mesilisining xelq'aralishishining tarixiy pursetlirini yaratti. Bolupmu 2017-yili xitayning 19-qurultiyida shi jinping xitayning kelgüsi 30 yilliq pilanini dunyagha jakarlidi. Mezkur pilanda xitayning 2050-yiligha kelgende dunyadiki eng küchlük döletke aylinidighanliqi éniq otturigha qoyulghandi. 19-Qurultaydin kéyinmu xitayning xelq'arada heywisi künséri éship, “Démokratiyening waqti ötkenliki” we yéqin kelgüside “Gherb chöküp, sherq qed kötüridighanliq” sepsetisini tarqitishqa bashlidi. Téximu esebiyleshkende bolsa, dunyaning yéqinqi “Yüz yilda körülmigen büyük özgirish” ide, atalmish “Xitay modéli” ning yéngi dunya küntertipini békitishke örnek bolidighanliqini terghip qilish derijisige yetti.

Démek, xitayning mezkür 30 yilliq pilani emeliyette amérika bashliq gherb dunyasigha ashkara jeng élan qilish bolup, ikkinji dunya urushidin kéyin turghuzulghan yéngi dunya küntertipi “Soghuq urush” tin kéyin, yene bir qétimliq éghir tehditke duch kelgenidi. Yeni birleshken döletler teshkilati 1945-yili qurulup, dunyaning tinchliqi, muqimliqi we bixeterlikini ilgiri sürüsh-b d t ning prinsipi qilin'ghan idi. Bu prinsipqa emel qilish peqet kishilik hoquqning toluq kapaletke ige qilinishi bilen royapqa chiqidighanliqida b d t da ortaq tonush hasil qilin'ghan idi. 1948-Yili “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” élan qilinip, insanlarning heqlirini xelq'ara qanunlar boyiche qoghdashning qedimi élin'ghanidi. Démek, ikkinchi dunya urushidin kéyin shekillen'gen yéngi dunya küntertipi insanlarning tebi'iy heqlirining kapaletke ige qilinishini dunya tinchliqining asasiy dep tonighan idi. Emma “Soghuq urush” ta sabiq sowét ittipaqimu bu qimmet qarashlargha jeng élan qilip, aqiwette meghlubiyet bilen yer yüzidin menggülük yoqilish qismitige duchar boldi. Halbuki, bügünki künde bu tehdit sabiq sowét ittipaqining izbasari bolghan xitaydin kélishke bashlidi. Nawada bu qimmet qarashlarning ornini xitayning atalmish “Xitay modéli” din ibaret irqiy qirghinchiliq modéli alsa, u halda b d t ningla emes, pütkül insaniyetning kelgüsini tesewwur qilish mumkin bolmaydu.

Derweqe, xitayning Uyghurlar üstide élip barghan irqiy qirghinchiliq jinayitining bügünki muhim xelq'araliq mesilige aylinishi hergizmu tesaddipiy yüz bergen emes, yeni Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrighanliqi we bu mesilining hel bolush-bolmasliqi bügün biwaste halda “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” we “Ortaq qimmet qarashlar” ning mewjutluqigha bérip taqilidighan chong mesilige aylandi. Konkirét qilip éytqanda, bügünki ukra'ina urushi démokratiye bilen mustebitlik arisidiki küch sinishish dep qaralsa, u halda Uyghurlarning kelgüsi teqdiri biwasite halda démokratiyening mewjutluqigha bérip taqlidighan eng muhim amildur.

Démek, amérika qatarliq gherb döletlirining Uyghur mesilisini b d t kishilik hoquq kéngishide resmiy muzakire qilish heqqide teklip sunushi, Uyghur irqiy qirghinchiliqining dunya jama'etchilikining küchi bilen hel qilinishi üchün yol échish hésablinidu. Nöwette, b d t kishilik hoquq kéngishidiki 47 dölet ichide xitayni eyibleshte ixtilap yenila mewjut bolsimu, emma Uyghur mesilisining muzakirige qoyulushi bu ixtilaplarning hel qilinishigha asas bolidu. Bu heqte gérmaniye konrad adéna'or fondi (Konrad-Adenauer-Stiftung) ning jenwede turushluq mes'uli olaf wintzék (Dr. Olaf Wientzek) Mu en'gliye “Muhapizetchi” gézitining bu heqtiki ziyaritini qobul qilghanda mundaq dégen: “Eger mezkur teklip layihesi qobul qilinsa, bu b d t kishilik hoquq komitéti üchün bir burulush noqtisigha aylinidu”.

U sözide yene xitaygha qarshi turushning bu mesilini hel qilishning birinchi qedimi bolidighanliqini tekitligen. “Muhapizitchi” gézitining mezkur xewiride, 27-séntebir xitaymu jenwede b d t kishilik hoquq komitétining öz aldigha “Jenwe Uyghur doklati” ni élan qilghanliqigha qattiq naraziliq bildürgen. Xitayning bu naraziliq bayanati b d t diki 30 dek döletning qollishigha érishken. Emma xitayni qollighan bu 30 döletning aran sekkizila b d t kishilik hoquq kéngishide awaz bérish hoquqigha ige döletler hésablinidu. Lékin mutexessisler bu qétimliq Uyghurlargha da'ir teklip layihesining awazgha qoyulushida, b d t kishilik hoquq komitétidiki 47 dölet ichide, 15 tin 18 giche bolghan döletning xitayni qollap awaz béridighanliqini texmin qilghan. Xitay hökümiti, kishilik hoquq teshkilatlirining milyunlighan Uyghurlarning lagérlargha qamilip, éghir depsendichilikke uchrighanliqi bilen xitayni eyibligenlikige qarita özining gunahsizliqini, yeni “Kespiy téxnika terbiyilesh merkizi” ning chégra rayonlardiki namratliqni tügitish üchün échilghanliqini éytip özini aqlimaqchi bolghan, déyilgen.

Démek, késip éytishqa boliduki, bu qétim b d t ning jenwediki 51-nöwetlik kishilik hoquq yghi'inida sunulghan Uyghurlar heqqidiki teklip layihesining awazdin ötüshi Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish üchün bésilghan muhim qedemlerning biri hésablinidu. Bu hem xitay üchün kelgüsi 30 yilliq pilani boyiche atalmish “Xitay modéli” ni dunyaning yéngi küntertipige örnek qilish arzusini sugha chilashturidighan “Teklip” tur. U halda xitay tekitlep kéliwatqan xitayche alahidilikke ige yéngiche sotsiyalizim qurush idiyesi démokratik qimmet qarash bilen bolghan riqabette ajiz orun'gha chüshüp qalidu.

Shi jinping rehberlikidiki xitay hakimiyiti atalmish “Shinjangni yéngiche idare qilish istratégiyesi” ni mundaq üch noqtidin sherhiyiligen bolup, 1) shinjangni yéngiche idare qilish-shi jinping dewridiki xitayche alahidilikke ige sotsiyalizim qurush idiyesining mahiyetlik ipadilinishi؛ 2) shi jinping dewridiki xitayche alahidilikke ige sotsi'alizim qurush-büyük siyasiy nezeriyening mehsuli؛ 3) shi jinpingning yéngi dewrdiki xitayche alahidilikke ige sotsiyalizim idé'ologiyisining shinjangda heqiqiy emeliylishishi wehakazalar. Démek xitaygha nisbeten éytqanda, Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinichiliq uslubi del “Shi jinpingning yéngi dewrdiki xitayche sotsiyalizm qurulushi” ning ré'alliqtiki ipadisidur.

Qisqisi, Uyghur mesilisning esli mahiyitining b d t kishilik hoquq kéngishidek xelq'ara jama'et sorunida ashkara muzakire qilinishi, xitayning atalmish “Xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm idiyesi” ning heqiqiy mahiyitini échip tashlaydighan sehnedur. Xitayni qorqutidighini del bu noqta bolup, nawada xitayning Uyghurlar üstidiki jinayiti b d t kishilik hoquq kéngishide resmiy yosunda “Irqiy qirghinchiliq” dep békitlse, u halda xitayning atalmish “Xitay modéli” ning emeliyette irqiy qirghinchiliq modéli ikenlikidek ré'alliq ashkarilinip, xitay hakimiyitinining zawalliqi téximu yéqinlaydu.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.