Berbaptin pipaghiche: xitay sulaliliri Uyghur muzikilirini qandaq özleshtüriwalghan?

Berbap ustisi küsenlik sujupning teswiriy resimi

Uyghurlarning muzika sen'iti uzun tarixqa we shanliq miraslargha ige bolup, Uyghur muzika tarixini waraqlighinimizda, yipek yolining tügünide barliqqa kelgen merkizi asiya medeniyitining bolupmu, küsen muzikilirining pütkül dunya medeniyitige bibaha töhpilerni qoshqanliqini körüwalalaymiz. Bügün'giche yétip kelgen 12 muqam we Uyghur meshrep - neghmiliri bizge Uyghur muzikilirining qurulma jehettin tarixiy izchilliqqa, shundaqla zenjirsiman ulan'ghan tarixiy qatlamlargha ige ikenlikini chüshendürüp béridu.

Tarixta ottura asiya we Uyghurlar yashighan zéminlardin xitay ottura tüzlenglikige tarqalghan bir qisim chalghu eswablar kéyinki waqitlarda xitaylarning en'eniwiy chalghu eswabliri qataridin orun alghan. Bu xil sazlardin berbap (xitayche pipa dep atalghan) , qumul ghéjiki (xitayche “Erxu” dep atalghan) ney, sunay, burgha, baliman we dap qatarliqlar bar.

Bügünki künde xitay tor sehipiliri we teshwiqat wasitiliride, küsen diyaridin ottura tüzlenglikke tarqalghan chalghu eswablar tedrijiy halda ottura tüzlengliktiki chalghu eswablar bilen bir gewdige aylinip, “Jungxu'a millitining wekil xaraktérliq sazliri”gha qarap tereqqiy qilghan deydighan yaki heqiqetni pütünley aghdurup, bu sazlar “Xitaylardin Uyghur diyarigha tarqalghan” dep qaraydighan teshwiqatlar igilimekte.

 Uyghur xelqi arisidimu berbap qatarliq sazlarning bügünki künde asasiy jehettin Uyghur sen'itide istémaldin qalghanliqi, qomul ghijikining peqetla qomul tewesidiki Uyghurlarning yerlik sen'itide qollinish ehwaligha qarap, bu sazlarning esli Uyghur diyaridin xitaylargha tarqalghan sazlar ikenlikidin xewersiz halda, ularni “Xitay chalghu eswabliri” dep qaraydighan ehwallarmu hem mewjut. Shunga bügünki künde xitaylar teripidin xitay muzika sen'itining ajralmas terkibiy qismi dep qarilip kéliwatqan, eslide Uyghurlargha tewe bolghan bir qisim Uyghur chalghu eswabliri heqqidiki melumat we qarashlarni anglighuchilarning diqqet-nezerige sunduq.  

Abdushükür muhemmet'imin özining “Uyghur muqam xezinisi” namliq kitabida, “Kitab kalami”, “Yi nesihetliri” we “Mozining neghmini ret qilishi” qatarliq qedimki xitay yazma menbelirige asasen, eng deslepte Uyghur muzikisining xen sulalisi dewride xitay ottura tüzlenglikige tarqalghanliqi heqqidiki uchurlarni bergen. Xitaylar “Gherbiy diyar muzikisi” dep atighan Uyghur muzikisi xitay ottura tüzlenglikige kirishtin burun, ottura tüzlenglikte peqetla asma-soqma mis qongghuraq eswabliri qollinilghanliqini körüsh mumkin. Xen sulalisi ordisida “Yütiyen neghmisi” yeni “Udun chong neghmisi” oynalghanliqi “Gherbiy paytext xatiriliri” namliq yazma xatirige élin'ghan bolup, bu miladiyedin ilgiriki 2-esirge toghra kélidu.

Xen sulalisi qurulup uzaq ötmey, xoten muzikiliri xen sulalisi ordisida oynilidighan bolushi tesaddipiy emes. Folklorshunas abdukérim raxman, Uyghur muzikisi bilen ottura tüzlenglik arisidiki muzika alaqisi heqqide toxtilip, mundaq melumatlarni bergen: “‛jinname-muzika shejerisi‚ namliq kitabta Uyghurlarning muzika eswabliri toghrisida nurghun melumatlar bérilgen. Bu kitabta ‛jang chyen eyni zamanda gherbiy diyardin dap, burgha hemde uni chélish usulini ottura tüzlenglikke tonushturghan‚ dep yézilghan. Yaponiye tarixchisi gawsimang shonji ‛junggo medeniyet tarixi‚ namliq kitabida, ‛jang chyen gherbtin qaytqandin kéyin, xularning (Uyghurlarning) yürüshleshtürülgen ikki muqamini we uning chélinish usulini élip kelgen‚ dep körsitilgen.”

Yipek yolining échilishigha egiship Uyghur naxsha- ussuli, muzikiliri, tiyatir, ussulluq tiyatir, niqabliq ussul tiyatiri, sérik, qiziqchiliq qatarliqlar sen'et türlirining xitayning ottura tüzlenglik rayonigha tarqalghanliqi melum. Xitay tarixiy menbelirining ilgiri sürüshiche, gherbiy diyar muzikiliri shu waqitlarda xitayning paytext sheherliride heywetlik herbiy orkéstir we saray neghmilirining asasi qilin'ghan. Uyghur chalghulirigha mestane bolghan padishah we serkerdiler eyni waqitta Uyghur chalghuliridin burgha, baliman, dap, dumbaq qatarliqlarni herbiy yürüshte ishlitilip, qoshunlirigha heywet we sür ata qilip, eskerlerning jenggiwarliqini yuqiri kötirishte qollan'ghanliqi melum.

Xitay ottura tüzlenglikige tarqalghan qedimki Uyghur neghmiliridin küsen, idiqut, éwirghol, suli we udun neghmiliri qatarliqlar bar bolup, bularning ichide küsen neghmiliri “Samawi neghme” dep teriplinip, süy we tang, sulalisi dewrliride xitay ottura tüzlenglikide asasiy orunda turidighan neghmilerge aylan'ghan hemde chang'en, loyang, liyangju qatarliq merkiziy sheherlerde, hetta changjiyang deryasining jenubidiki jaylarda yuqiri qimmetke érishken.

Kök türk xanliqi dewridimu gherbiy diyar muzika-ussul sen'itining xitay ottura tüzlenglikidiki shimaliy-jenubiy sulalilerge tesir körsetkenliki melum.

Abdushükür muhemmet'iminning muqam tarixi heqqidiki tetqiqatida, kök türk xanliqining melikisi asina, küsen diyaridin kelgen muzika ustisi sujup qatarliq sazende we muzika ustilirini chang'en'ge bille élip kelgenliki heqqide uchur bérilgen, shundaqla muzika ustisi sujupning töhpiliri üstide toxtalghan. Sujup 6-esirde yashap ötken kucharliq muzika nezeriyechisi bolup, u xitay ottura tüzlenglikide muzika ilmi nezeriyesining shekillinishige öchmes töhpilerni qoshqan. Qedimki Uyghur muzikichiliqining jewhiri bolghan “12 Rétimiliq küy qanuniyiti” xitay muzika sistémisigha qobul qilinip, xitay muzika tarixigha mislisiz yéngiliq keypiyati élip kelgen.

Yuqiriqi bayanlardin Uyghur muzikisining yiraq tarixiy dewrlerdin bashlapla xitay muzikisigha tesir körsetkenliki we bir qisim Uyghur chalghulirining xitay ottura tüzlenglikige keng tarqalghanliqini köreleymiz.

Berbap bügünki künde Uyghur chalghu eswabliri ichide chekme chalghular türige kiridighan saz bolup, Uyghurlar islam dinini qobul qilghandin kéyinki dewrlerdin bashlap, Uyghur sen'itide köp qollinilmighan. Berbap xitaychide “Pipa” dep atalghan we xitay en'eniwiy naxsha-muzikisida aldinqi qatarda tilgha élinidighan chalghu eswablar qataridin orun alghan. Berbap yaki barbud dep atalghan bu sazning kélip chiqishi heqqide türlük qarashlar mewjut bolup, beziler uni parslarning ijadiyiti dése, beziler “Barbud” sözi sansikrit tilidiki bharbu din kélip chiqqan, shunga hindilarning keshpiyati dep qaraydu.

Abdushükür muhemmet'iminning körsitishiche, miladiye 3-esirde yashighan tilshunas liyu shining “Atalghular izahati” namliq kitabida, berbapning esli wetini xurlar wetini ikenliki we uning at üstide kétiwétip chalidighan saz ikenliki qeyt qilin'ghan. Shuni tilgha élish hajetki, xitay menbeliride “Xurlar” yaki “Xular” dep xatirilen'gen xelqler del bügünki Uyghurlarning étnik gewdisini shekillendürgen qebiliwiy terkiblerdin biridur.

Atalmish xitay muzika tetqiqatchiliri berbapni “Xitay ottura tüzlenglikidin gherbiy diyargha kirgen” yaki “Berbab ezeldinla xitay sen'itige mensup chalghu eswabi” dep dawrang séliwatqan bolsimu, emma sherqiy türkistandin tépilghan qedimiy izlar berbapning tewelikini yorutup bérishte küchlük asaslar bilen temin etmekte. Arxé'ologiyelik qézilmilardin qarighanda, berbapning eng qedimki shekilliridin üch tariliq, töt tariliq we besh tariliq shekilliri bolghan. Berbapqa a'it yazmilar, resim, sapal heykeller, tashkémir resimliri intayin köp bolsimu, lékin qéziwélin'ghan maddiy buyumlar intayin az uchraydu. 2006-Yili xoten chira nahiyesining damaku yézisidin qéziwélin'ghan üch tariliq egri destilik berbap hazirghiche eng yaxshi saqlan'ghan, yil tarixi eng uzun berbap bolup hésablinidu. Bu berbapning yil dewri miladiye  7-8-esirlerge toghra kélidu. Bu misal üch tariliq berbabning qedimdin tartipla Uyghurlargha xas chalghu ikenlikini ispatlaydighan bir pakittur.

Uzaq tarixiy jeryanlarda berbapning chélish usuli we sheklimu üzlüksiz türde islah qilinip, eslidiki yantu chélish halitidin tik tutup chélish halitige, egri sapliq shekildin tik sapliq shekilge, zexmek bilen urup chélishtin barmaq bilen chélishqa özgergen.

Uyghurlarning naxsha-ussul sen'itide özige xas uslub we muweppeqiyet yaratqanliqi Uyghur diyaridin tépilghan qedimki yadikarliqlarda köp tereplime ispatlan'ghan tarixiy pakitlar bolup, berbap ene shularning ichidiki biridur. Yazma yadikarliqlar we arxé'ologiyelik tépilmilar, Uyghur xelqining tarixta berbaptin bashqa yene burgha, ghongqa, ghéjek we qobuz qatarliq chalghularning ixtirachiliri ikenlikini, tarixiy emeliyet jeryanida bir yürüsh küyshunasliq nezeriyelirini sistémilashturup, ahangni xatirilesh usulini ijad qilghanliqi, shundaqla Uyghur muzika sen'itining yipek yolini boylap, xitay ottura tüzlengliki, hindistan, pérsiye we hetta yiraq ereb ellirige qeder tesir körsetkenliki melum.

Melum bolushiche, yéqinqi yillardin buyan xitaylarning Uyghur naxsha-ussulliri we muzikilirigha bolghan hewisi alahide kücheymektiken. Uyghur naxsha-ussuli xitaylar teripidin sehnilerde oynilishtin bashqa, hetta xitay a'ililirigiche kirip, ularning bir türlük beden chéniqturush we köngül échish pa'aliyitige ayliniwatqanliqi melum. Bu xil ehwal, muhajirettiki Uyghurlarla emes, eng muhimi Uyghur muzika tarixi we medeniyitini tetqiq qilghuchi ilim ademliriningmu küchlük endishisini qozghimaqta.

Tarixchi jeymis milward ilgiri bu heqte mundaq körsetken idi: “Xitay tetqiqatchiliri da'im tang sulalisi muzikiliri bilen Uyghur muzikiliri otturisidiki oxshashliqni tekitleydu, hetta Uyghur muzikilirining kélip chiqishini xen sulalisige baghlaydu, shunga Uyghur 12 muqaminimu Uyghur xelqining xitaylar bilen öz'ara medeniyet almashturush jeryanida barliqqa kelgen özgiche medeniyet muweppeqiyiti, dep qaraydu”. Jeymis milward yene hetta xitay medeniyet ministirliqining organ tor bétidimu “Uyghur muqamliri ottura tüzlenglik muzikiliri bilen qoyuq munasiwetke ige” dégendek sepsetilerning orun alghanliqini tekitlep ötidu.

***

Bu maqalidiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.