31-январ хитайниң "йәр шари вақит гезити" да техиму көп "җуңгода ишләнгән мәһсулатлар" ниң шинҗаң арқилиқ оттура асия вә явропаға тошулуватқанлиқи хәвәр қилинған. хәвәргә көрә, бу йилниң бешидила хитайдин зор миқдардики күндилик турмуш буюмлири вә машинасазлиқ мәһсулһтлири явропа дөләтлиригә експорт қилинған.
дәрвәқә, нөвәттә уйғур ели һәқиқәтәнму хитайниң санаәт ишләпчиқиришидики һалқилиқ районға айлинип қалған. буниң сәвәби немә? хитайниң уйғур елини өзиниң санаәт ишләпчиқириш базисиға айландурушиниң кәйнигә қандақ сирлар йошурунған?
2015-йили авғустта хитай компартийәси мәркизий комитети " Made in China 2025" пилани һәққидики уқтурушни елан қилған иди. мәзкур пиланда хитайниң ислаһат дәвридә алдин бай болушқа йол қоюлған деңиз яқиси районлириниң ишләпчиқириш ленийәлирини хитай һөкүмитиниң иқтисад вә сиясий җәһәттики ярдәмлиридә оттура вә ғәрбий районларға йөткәш тәләп қилинғаниди.
2016-йили шинҗаң уйғур аптоном райониму юқириқи пилан асасидики "2025 шинҗаң һәрикәт пилани" ни елан қилди. мәзкур пиланда кәлгүси он йилда уйғур елиниң нефит-хемийә, електир ениргийә, пахта тоқумучилиқ, биологийәлик дорилар қатарлиқ сәккиз чоң саһә бойичә хитайдики әң чоң тәтқиқат вә ишләпчиқириш мәркизигә айлинидиғанлиқи оттуриға қоюлған иди.
биз бүгүн уйғур елидин дуняниң һәрқайси җайлириға тошуливатқан "хитайда ясалған" (Made in China) дегән марка чапланған мәһсулатларниң дуня базирида қандақ көпийиватқанлиқи үстидә тохтилимиз.
хитайниң деңиз яқиси районлиридики ишләпчиқириш базилирини уйғур елиға йөткәш һәрикити әслидә 1999-йили йолға қоюлған аталмиш " ғәрбни кәң көләмдә ечиш" сиясити билән башланғаниди. бу сиясәт йолға қоюлуши билән уйғурларниң намратлиқ вә ишсизлиқ нисбити техиму еғирлаш билән биргә, деңиз яқиси районлиридики санаәт карханилириниң уйғур елиға йөткилиш қәдимиму тезлишип барди. мисал үчүн ейтсақ, бейҗиң университетиниң җәмийәтшунаслиқ вә инсаншунаслиқ пәнлири тәтқиқатчиси ма роң, җәнубий уйғур дияридики үч вилайәттә елип барған тәкшүрүшлиригә асасән йезип чиққан уйғурларниң ишсизлиқ нисбити һәққидики доклатида бир қисим учурларни ашкарилиған. ма роң мәзкур доклатида асаслиқи қәшқәр конашәһәр наһийәсидики тәкшүрүшини мисал қилған болуп, қәшқәр конашәһәр наһийәсидә 98 пирсәнт аһалиниң уйғур икәнликини, 2005-йили қәшқәр конашәһәрдә толуқсиз вә толуқ оттура мәктәпләрдә оқуватқан оқуғучилар саниниң 8-9 миң әтрапида икәнликини, һәр йили мәзкур наһийәдә толуқсиз оттура мәктәпни пүттүргән 5800 дин 6000 ғичә уйғур оқуғучиниң намратлиқ сәвәбидин өрләп оқуялмайдиғанлиқини тилға алған. доклатта дейилишичә, қәшқәр вилайитигә қарашлиқ наһийәләрниң омумий әһвали асасән охшаш болуп, уйғурларниң толуқсиз оттуридин юқириға өрләп оқуш нисбити тәхминән 15 пирсәнт әтрапида икән. мар оңниң доклатида йәнә җәнубий уйғур диярида уйғурлар асаслиқи деһқанчилиқ кәспий билән шуғуллансиму, киши бешиға тоғра келидиған йәрниң аз болуши, суниң кәмчил болуши вә һәр йили өрләп оқуялмайдиған уйғур яшлириниң көп нисбәтни игилиши, җәнубий уйғур диярида ишсизлиқ нисбитиниң ешишидики асаслиқ амиллар икәнликини көрсәткән. униңдин башқа, у йәнә уйғур яшлириниң ишсизлиқ нисбити юқири болсиму, әмма хитай өлкилиригә берип ишләшни халимайдиғанлиқини оттуриға қойған.
хитай дөләтлик истатистика идариси 2005-йили 31-авғустта елан қилған бир доклатида, уйғур елиниң йезилирида шу йилдики ешинчә әмгәк күчлири саниниң 1 милюн 800 миңға йәткәнлики, әмма һәр йили хитай өлкилиридин бир милюн ишләмчи уйғур елиға еқип киридиғанлиқи, уйғур елидики деһқанларниң киримини юқири көтүрүш үчүн, йезилардики әнә шу бир милюн сәккиз йүз миң ешинча әмгәк күчлириниң сиртқа чиқип ишлишини илгири сүрүш керәклики тилға елинған. дәрвәқә, мәзкур иситатистика елан қилинғандин кейинки 2009-йили, гуаңдоң өлкисиниң шавгуән оюнчуқ завутида уйғур ишләмчиләрни коллектип уруш-өлтүрүш вәқәси, йәни "шавгуән вәқәси" йүз бәрди. арқидинла йүз бәргән "үрүмчи 5-июл қирғинчилиқи" му дәл "шавгуән вәқәси" дин қозғалған наразилиқ һәрикити, техиму ениқи, уйғур яшлириниң хитай өлкилиригә әрзан әмгәк күчи сүпитидә йоллинишидин келип чиққан вәқә иди. мана мушундақ рәһимсиз қирғинчилиқлардин кейин хитай һөкүмитиниң йәнила уйғур яшлирини кәң көләмдә "сиртқа йөткәп ишқа орунлаштуруш", вә аталмиш "бай болушқа йетәклиши", адәмниң әқлигә сиғмайду. чүнки ма роңниң тәтқиқатида уйғур яшлириниң "сиртқа йөткәп ишқа орунлишиш" қа қизиқмайдиғанлиқи йезилған. һалбуки, 2014-йилидин кейин уйғурларниң "сиртқа йөткәп ишқа орунлаштурулуш" нисбити тосаттинла өрләп кәткән. техиму диққәтни тартидиған йери шуки, уйғурлар нопуси әң көп нисбәтни игиләйдиған җәнубий уйғур диярида "йөткәп ишқа орунлаштурулғанлар" ниң сани пүткүл уйғур дияридикиларниң саниниң йеримини игилигән.
дәрвәқә, ма роңниң җәнубий уйғур дияриға аит доклати елан қилинғандин кейинки бир қанчә йилда, "сиртқа йөткәп ишқа орунлаштурулулған" уйғурларниң сани адәмни чөчүткидәк дәриҗидә көпәйгән. йәни хитай һөкүмити 2020-йили сентәбирдә елан қилған ақташлиқ китабида, уйғур елида 2014-йилидин 2019-йилиғичә болған арилиқта сиртқа йөткәп ишқа орунлаштурулғанларниң нисбити йилға 2 милюн 763 миң болғанлиқи, буларниң ичидә җәнубий уйғур дияридин йөткәп ишқа орунлаштурғанлар саниниң 1 милюн 678 миң икәнлики көрситилгәниди.
шундақ қилип, 2014-йилидин кейин, уйғур елидики "ишсизлиқ" нисбити зор дәриҗидә азийишқа йүзләнгән. әмма ишсизлиқниң азийиши уйғурларниң иқтисадий әһвалини яхшилашқа әмәс, бәлки лагерлар вә ирқий қирғинчилиққа асас салған. у һалда бу һадисә зади қандақ йүз бәрди?
ундақта, биз уйғурлардики ишсизлиқ, намратлиқ мәсилисини хитай һакимийитиниң уни қандақ һәл қилғанлиқиға қарап бақайли:
2010-йили җәнубий уйғур елини асаслиқ нишан қилған аталмиш "шинҗаңға ярдәм пилани" йолға қоюлғаниди. бу пилан алди билән 90 персәнттин көпрәк нопуси деһқанчилиқ билән шуғуллинидиған уйғур нопусини хитайдики әң намрат хәлқ категорийәсигә айриш билән башланди. чүнки 2010-йили хитай иситатистикисида уйғур елиниң җәнубидики үч вилайәт вә област (хотән, қәшқәр, қизилсу) ниң намратлиқ нисбити 75 пирсәнт болуп, намратлар сани 2 милюн 660 миң дәп истатискиланған. шундақла бу сан пүткүл уйғур елидики намратлиқ нисбитиниң 81 пирсәнтини тәшкил қилидиғанлиқи сәвәблик, еғир дәриҗидики намратлар райони қилип бекитилгән.
уйғурларни "намратлиқтин қутулдуруш" му алди билән намратларни ениқлаш, учурлирини топлаш вә архиплаштуруш билән башланған. андин намратлар арисидин "үч хил күч" ләрни айрип чиқиш, "үч хил күч" ләрниң тәсиригә учриғанларниму түргә айриш, уруқ-җәмәти, дост бурадәрлири, идийәси қатарлиқ барлиқ учурларни игиләш қатарлиқ җәрянлар аталмиш "шинҗаңға ярдәмгә кәлгән хитай туғқанлар" ниң башчилиқида тамамланған. биз "қарақаш тизимлики" дин буниңға даир толуқ испатларни көрәләймиз.
арқидинла хитай һккүмити деһқанларниң терилғу йәрлирини "һөкүмәткә өткүзүп бериш вә кәсп өзгәртип, бай болушқа риғбәтләндүрүш", "хитай тили вә мәдәнийитини өгинип, әсәбийлик, хурапатлиқ вә саватсизлиқтин қутулдуруш" долқунини қозғиған. кәнт-мәһәллиләрдә "кәнт бәлгилимиси вә хәлқ әһднамиси" (村规民约) орнитип, барлиқ уйғурларни "үч хил күч" ләрдин чәк-чегра айриш вә уларни паш қилишқа мәҗбурлиған. бу һәрикәтниң түрткисидә "уйғурларға очуқ хәт", "үч хил күчләргә қарши мәйданини җакарлаш" һәрикәтлири елип берилип, уйғур җамаити қаттиқ бесим вә тәһдитләргә мәһкум қилинған. әһвал бу дәриҗигә йәткәндә андин уйғур мәһәллирини "хәтәрлик өйләр" қатариға чиқирип чеқип ташлаш, "җуңхуа улуси ортақ еңи" ни қобул қилдуруш үчүн "милләтләр арилаш олтурақ мәһәллирини бәрпа қилиш", "йөткәп ишқа орунлаштуруш", "кәспий тәрбийәләш" вә лагер, түрмиләргә қамашлар арқа-арқидин йүз бәргән. 2014-йили "шинхуа тори" да елан қилинған бир хәвәрдә, уйғур елида 2013-йили 2 милюн 700 миң ешинчә әмгәк күчлири йөткәп ишқа орунлаштурулғанлиқи хәвәр қилинған. демәк, уйғурлар хитай һакимииитиниң пилани бойичә "рәткә селинип, түргә айрилип" болунғандин кейин, уйғур нопусидин шәкилләнгән зор бир түркүм "әрзан әмгәк күчлири" ниң пәйда болуши тәбиий, әлвәттә!
диққәтни тартидиған йәнә бир муһим ноқта шуки, 2014-йили мартта хитай компартийәси мәркизий комитети "9-номурлуқ һөҗҗәт" чиқирип, "йеңи типтики шәһәр-базарлаштуруш пилани" ни елан қилған. мәзкүр пиланда мәркәзниң әвзәл сиясәт вә иқтисад билән тәминләп, деңиз яқиси районларниң ишләпчиқириш базилирини ғәрбий районларға йөткәп келишигә ярдәм бериши, ғәрбий районлардики деһқанларни иқтисадий киримини ашуруш үчүн кәсп өзгәртиш, тәрбийиләш вә йөткәп ишқа орунлаштурушни тезлитиш, ғәрбий районларниң шәһәр базарлаштуруш қәдимини тезлитиш қатарлиқ бир йүрүш сиясәтләр бекитилгән.
2014-йили хитай рәиси ши җинпиң уйғур елиға қилған сәпиридә биңтуәнниң уйғур елиниң җәнубиға тез сүрәттә кеңийиши һәққидә йолйоруқ бәргән. шуниңдин етибарәт биңтуән аталмиш "йәрлик билән юғурулма тәрәққий қилиш" намида җәнубий уйғур елиға шиддәт билән кеңийишкә башлиған. шундақла деңиз яқиси районлириниң санаәт ишләпчиқириш базилириниң җәнубий уйғур дияриға йөткилиш, орунлишиш хизмәтлиригә вастичилиқ қилған. бу һәқтә "биңтуән тори" ниң 2017-йили 25-январ елан қилған "сун җинлоң: биңтуәнниң әқли вә әмәлий күчи билән җәнубқа кеңийиш қәдимини тезлитәйли" намлиқ мақалисидә техиму ениқ мәлуматларни учритимиз. болупму ши җинпиң биңтуәнниң җәнубий уйғур елиға кеңийиши һәққидики йолйоруқи вә хитай компартийәси мәркизний комитетиниң деңиз яқиси районлириниң санаәт ишләпчиқириш базилирини уйғур елиға йөткәшни тезлитиш қарари охшаш вақитта оттуриға чиққан. дәрвәқә, 2014-йили зор нисбәттики уйғурлар хитайниң "2025 шинҗаң пилани" да "әрзан адәм күчи мәнбәси" қилип тәйярланған. хитайниң ишләпчиқириш ленийилириму дәл бу вақитта уйғур елиға йөткилишни тезләштүргән.
дәрвәқә, уйғурларниң бу йилларда тартқан азаб-оқубәтлири бизгә бу ишларниң һәргизму тәсаддипийлиқ болмастин, бәлки уйғурларға қаритилған пиланлиқ ирқий қирғинчилиқниң бир қисми икәнликидәк һәқиқәтни испатлап турупту. йәни уйғурлар алди билән хитайдики иқтисадий ислаһаттин сиқип чиқирилип, намратлиқ патқиқиға пиланлиқ патуруп қоюлған. уйғурларниң һәқсизлилиқларға болған қаршилиқлири хитай һакимийитииниң уйғурларни йоқитиш пиланиниң давами сүпитидә "хәлқара терорлуқниң бир қисми" қилип көрситилгән. уйғурларниң образи хитайниң бу пиланида интайин устилиқ билән "намрат, қалақ, радикал вә терорчи" қилип тәшвиқ қилинип, хитайниң бүгүнки ирқий қирғинчилиқиға пухта шараит һазирланған.
2014-йилидин кейин хитайниң деңиз яқиси санаәт базилириниң уйғур елиға йөткилиши билән биңтуәнниң җәнубий уйғур елиға кеңийиши нәтиҗисидә, уйғур ирқий қирғинчилиқи аталмиш "намратлиқни түгитиш, ортақ бейиш" ниқаби астида чандурмастин елип берилған. һалбуки, хәлқара җәмийәтму, һәтта уйғурларниң өзиму, хитай һакимийитиниң әтраплиқ пилан билән уйғурларға узун вақитлардин буян елип барған ирқий қирғинчилиқиниң пилан-мәқсәтлирини таки йеқинқи йилларғичә аңқиралмиған.
әлвәттә, җаһанда ечилмайдиған сир йоқ. худди күнни етәк билән тосқили болмиғинидәк, пүткүл бир милләт коллектипини йоқитишни мәқсәт қилип елип берилған ирқий қирғинчилиқниң мәңгү сир пети давамлишиши әсла мумкин әмәс иди. мана бүгүн уйғур ирқий қирғинчилиқи инсанийәтниң ортақ қиммәт қарашлирини қоғдашни инсанлиқ бурҗи дәп билгән һәр бир виҗдан әһли үчүн һәл қилинмиса болмайдиған муһим мәсилигә айланди. шуниңға ишинимизки, уйғур ирқий қирғинчилиқиға даир техиму көп инчикә тәпсилатларниң ашкарилинишиға әгишип, хитай һакимийитиниң бу җинайәтләрниң мәсулийитини үстигә елишқа мәҗбур болидиған вақитлар чоқум келиду. әнә шу вақитта, уйғур хәлқи инсанлиқниң шәрипи вә меһри-сөйгүсидә қайтидин қәддини руслайду, орнидин дәс туриду, шундақла барлиқ һөр инсанларға охшаш дуняниң тәрәққияти вә инсанийәтниң гүзәл кәлгүсини яратқучилар карвиниға қошулиду!
***бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.