Xitayning “2025 Shinjang heriket pilani” we bingtu'enning jenubqa kéngiyishi

Uyghur aptonom rayonida memuriy, iqtisadiy we herbiy xizmetlerni bir terep qilidighan dölet bashqurushidiki organ -- shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtu'eni xitay xelq'ara soda yermenkiside. 2021-Yili 3-séntebir, béyjing.

31-Yanwar xitayning “Yer shari waqit géziti” da téximu köp “Junggoda ishlen'gen mehsulatlar” ning shinjang arqiliq ottura asiya we yawropagha toshuluwatqanliqi xewer qilin'ghan. Xewerge köre, bu yilning béshidila xitaydin zor miqdardiki kündilik turmush buyumliri we mashinasazliq mehsulhtliri yawropa döletlirige éksport qilin'ghan.

Derweqe, nöwette Uyghur éli heqiqetenmu xitayning sana'et ishlepchiqirishidiki halqiliq rayon'gha aylinip qalghan. Buning sewebi néme? xitayning Uyghur élini özining sana'et ishlepchiqirish bazisigha aylandurushining keynige qandaq sirlar yoshurun'ghan?

2015-Yili awghustta xitay kompartiyesi merkiziy komitéti “Made in China 2025” pilani heqqidiki uqturushni élan qilghan idi. Mezkur pilanda xitayning islahat dewride aldin bay bolushqa yol qoyulghan déngiz yaqisi rayonlirining ishlepchiqirish léniyelirini xitay hökümitining iqtisad we siyasiy jehettiki yardemliride ottura we gherbiy rayonlargha yötkesh telep qilin'ghanidi.

2016-Yili shinjang Uyghur aptonom rayonimu yuqiriqi pilan asasidiki “2025 Shinjang heriket pilani” ni élan qildi. Mezkur pilanda kelgüsi on yilda Uyghur élining néfit-xémiye, éléktir énirgiye, paxta toqumuchiliq, bi'ologiyelik dorilar qatarliq sekkiz chong sahe boyiche xitaydiki eng chong tetqiqat we ishlepchiqirish merkizige aylinidighanliqi otturigha qoyulghan idi.

Biz bügün Uyghur élidin dunyaning herqaysi jaylirigha toshuliwatqan “Xitayda yasalghan” (Made in China) dégen marka chaplan'ghan mehsulatlarning dunya bazirida qandaq köpiyiwatqanliqi üstide toxtilimiz.

Xitayning déngiz yaqisi rayonliridiki ishlepchiqirish bazilirini Uyghur éligha yötkesh herikiti eslide 1999-yili yolgha qoyulghan atalmish “Gherbni keng kölemde échish” siyasiti bilen bashlan'ghanidi. Bu siyaset yolgha qoyulushi bilen Uyghurlarning namratliq we ishsizliq nisbiti téximu éghirlash bilen birge, déngiz yaqisi rayonliridiki sana'et karxanilirining Uyghur éligha yötkilish qedimimu tézliship bardi. Misal üchün éytsaq, béyjing uniwérsitétining jem'iyetshunasliq we insanshunasliq penliri tetqiqatchisi ma rong, jenubiy Uyghur diyaridiki üch wilayette élip barghan tekshürüshlirige asasen yézip chiqqan Uyghurlarning ishsizliq nisbiti heqqidiki doklatida bir qisim uchurlarni ashkarilighan. Ma rong mezkur doklatida asasliqi qeshqer konasheher nahiyesidiki tekshürüshini misal qilghan bolup, qeshqer konasheher nahiyeside 98 pirsent ahalining Uyghur ikenlikini, 2005-yili qeshqer konasheherde toluqsiz we toluq ottura mekteplerde oquwatqan oqughuchilar sanining 8-9 ming etrapida ikenlikini, her yili mezkur nahiyede toluqsiz ottura mektepni püttürgen 5800 din 6000 ghiche Uyghur oqughuchining namratliq sewebidin örlep oquyalmaydighanliqini tilgha alghan. Doklatta déyilishiche, qeshqer wilayitige qarashliq nahiyelerning omumiy ehwali asasen oxshash bolup, Uyghurlarning toluqsiz otturidin yuqirigha örlep oqush nisbiti texminen 15 pirsent etrapida iken. Mar ongning doklatida yene jenubiy Uyghur diyarida Uyghurlar asasliqi déhqanchiliq kespiy bilen shughullansimu, kishi béshigha toghra kélidighan yerning az bolushi, suning kemchil bolushi we her yili örlep oquyalmaydighan Uyghur yashlirining köp nisbetni igilishi, jenubiy Uyghur diyarida ishsizliq nisbitining éshishidiki asasliq amillar ikenlikini körsetken. Uningdin bashqa, u yene Uyghur yashlirining ishsizliq nisbiti yuqiri bolsimu, emma xitay ölkilirige bérip ishleshni xalimaydighanliqini otturigha qoyghan.

Xitay döletlik istatistika idarisi 2005-yili 31-awghustta élan qilghan bir doklatida, Uyghur élining yézilirida shu yildiki éshinche emgek küchliri sanining 1 milyun 800 minggha yetkenliki, emma her yili xitay ölkiliridin bir milyun ishlemchi Uyghur éligha éqip kiridighanliqi, Uyghur élidiki déhqanlarning kirimini yuqiri kötürüsh üchün, yézilardiki ene shu bir milyun sekkiz yüz ming éshincha emgek küchlirining sirtqa chiqip ishlishini ilgiri sürüsh kérekliki tilgha élin'ghan. Derweqe, mezkur isitatistika élan qilin'ghandin kéyinki 2009-yili, gu'angdong ölkisining shawgu'en oyunchuq zawutida Uyghur ishlemchilerni kolléktip urush-öltürüsh weqesi, yeni “Shawgu'en weqesi” yüz berdi. Arqidinla yüz bergen “Ürümchi 5-iyul qirghinchiliqi” mu del “Shawgu'en weqesi” din qozghalghan naraziliq herikiti, téximu éniqi, Uyghur yashlirining xitay ölkilirige erzan emgek küchi süpitide yollinishidin kélip chiqqan weqe idi. Mana mushundaq rehimsiz qirghinchiliqlardin kéyin xitay hökümitining yenila Uyghur yashlirini keng kölemde “Sirtqa yötkep ishqa orunlashturush”, we atalmish “Bay bolushqa yéteklishi”, ademning eqlige sighmaydu. Chünki ma rongning tetqiqatida Uyghur yashlirining “Sirtqa yötkep ishqa orunlishish” qa qiziqmaydighanliqi yézilghan. Halbuki, 2014-yilidin kéyin Uyghurlarning “Sirtqa yötkep ishqa orunlashturulush” nisbiti tosattinla örlep ketken. Téximu diqqetni tartidighan yéri shuki, Uyghurlar nopusi eng köp nisbetni igileydighan jenubiy Uyghur diyarida “Yötkep ishqa orunlashturulghanlar” ning sani pütkül Uyghur diyaridikilarning sanining yérimini igiligen.

Derweqe, ma rongning jenubiy Uyghur diyarigha a'it doklati élan qilin'ghandin kéyinki bir qanche yilda, “Sirtqa yötkep ishqa orunlashturululghan” Uyghurlarning sani ademni chöchütkidek derijide köpeygen. Yeni xitay hökümiti 2020-yili séntebirde élan qilghan aqtashliq kitabida, Uyghur élida 2014-yilidin 2019-yilighiche bolghan ariliqta sirtqa yötkep ishqa orunlashturulghanlarning nisbiti yilgha 2 milyun 763 ming bolghanliqi, bularning ichide jenubiy Uyghur diyaridin yötkep ishqa orunlashturghanlar sanining 1 milyun 678 ming ikenliki körsitilgenidi.

Shundaq qilip, 2014-yilidin kéyin, Uyghur élidiki “Ishsizliq” nisbiti zor derijide aziyishqa yüzlen'gen. Emma ishsizliqning aziyishi Uyghurlarning iqtisadiy ehwalini yaxshilashqa emes, belki lagérlar we irqiy qirghinchiliqqa asas salghan. U halda bu hadise zadi qandaq yüz berdi?

Undaqta, biz Uyghurlardiki ishsizliq, namratliq mesilisini xitay hakimiyitining uni qandaq hel qilghanliqigha qarap baqayli:

2010-Yili jenubiy Uyghur élini asasliq nishan qilghan atalmish “Shinjanggha yardem pilani” yolgha qoyulghanidi. Bu pilan aldi bilen 90 pérsenttin köprek nopusi déhqanchiliq bilen shughullinidighan Uyghur nopusini xitaydiki eng namrat xelq katégoriyesige ayrish bilen bashlandi. Chünki 2010-yili xitay isitatistikisida Uyghur élining jenubidiki üch wilayet we oblast (xoten, qeshqer, qizilsu) ning namratliq nisbiti 75 pirsent bolup, namratlar sani 2 milyun 660 ming dep istatiskilan'ghan. Shundaqla bu san pütkül Uyghur élidiki namratliq nisbitining 81 pirsentini teshkil qilidighanliqi seweblik, éghir derijidiki namratlar rayoni qilip békitilgen.

Uyghurlarni “Namratliqtin qutuldurush” mu aldi bilen namratlarni éniqlash, uchurlirini toplash we arxiplashturush bilen bashlan'ghan. Andin namratlar arisidin “Üch xil küch” lerni ayrip chiqish, “Üch xil küch” lerning tesirige uchrighanlarnimu türge ayrish, uruq-jemeti, dost buraderliri, idiyesi qatarliq barliq uchurlarni igilesh qatarliq jeryanlar atalmish “Shinjanggha yardemge kelgen xitay tughqanlar” ning bashchiliqida tamamlan'ghan. Biz “Qaraqash tizimliki” din buninggha da'ir toluq ispatlarni köreleymiz.

Arqidinla xitay hkkümiti déhqanlarning térilghu yerlirini “Hökümetke ötküzüp bérish we kesp özgertip, bay bolushqa righbetlendürüsh”, “Xitay tili we medeniyitini öginip, esebiylik, xurapatliq we sawatsizliqtin qutuldurush” dolqunini qozghighan. Kent-mehellilerde “Kent belgilimisi we xelq ehdnamisi” (村规民约) ornitip, barliq Uyghurlarni “Üch xil küch” lerdin chek-chégra ayrish we ularni pash qilishqa mejburlighan. Bu heriketning türtkiside “Uyghurlargha ochuq xet”, “Üch xil küchlerge qarshi meydanini jakarlash” heriketliri élip bérilip, Uyghur jama'iti qattiq bésim we tehditlerge mehkum qilin'ghan. Ehwal bu derijige yetkende andin Uyghur mehellirini “Xeterlik öyler” qatarigha chiqirip chéqip tashlash, “Jungxu'a ulusi ortaq éngi” ni qobul qildurush üchün “Milletler arilash olturaq mehellirini berpa qilish”, “Yötkep ishqa orunlashturush”, “Kespiy terbiyelesh” we lagér, türmilerge qamashlar arqa-arqidin yüz bergen. 2014-Yili “Shinxu'a tori” da élan qilin'ghan bir xewerde, Uyghur élida 2013-yili 2 milyun 700 ming éshinche emgek küchliri yötkep ishqa orunlashturulghanliqi xewer qilin'ghan. Démek, Uyghurlar xitay hakimi'i'itining pilani boyiche “Retke sélinip, türge ayrilip” bolun'ghandin kéyin, Uyghur nopusidin shekillen'gen zor bir türküm “Erzan emgek küchliri” ning peyda bolushi tebi'iy, elwette!

Diqqetni tartidighan yene bir muhim noqta shuki, 2014-yili martta xitay kompartiyesi merkiziy komitéti “9-Nomurluq höjjet” chiqirip, “Yéngi tiptiki sheher-bazarlashturush pilani” ni élan qilghan. Mezkür pilanda merkezning ewzel siyaset we iqtisad bilen teminlep, déngiz yaqisi rayonlarning ishlepchiqirish bazilirini gherbiy rayonlargha yötkep kélishige yardem bérishi, gherbiy rayonlardiki déhqanlarni iqtisadiy kirimini ashurush üchün kesp özgertish, terbiyilesh we yötkep ishqa orunlashturushni tézlitish, gherbiy rayonlarning sheher bazarlashturush qedimini tézlitish qatarliq bir yürüsh siyasetler békitilgen.

2014-Yili xitay re'isi shi jinping Uyghur éligha qilghan sepiride bingtu'enning Uyghur élining jenubigha téz sür'ette kéngiyishi heqqide yolyoruq bergen. Shuningdin étibaret bingtu'en atalmish “Yerlik bilen yughurulma tereqqiy qilish” namida jenubiy Uyghur éligha shiddet bilen kéngiyishke bashlighan. Shundaqla déngiz yaqisi rayonlirining sana'et ishlepchiqirish bazilirining jenubiy Uyghur diyarigha yötkilish, orunlishish xizmetlirige wastichiliq qilghan. Bu heqte “Bingtu'en tori” ning 2017-yili 25-yanwar élan qilghan “Sun jinlong: bingtu'enning eqli we emeliy küchi bilen jenubqa kéngiyish qedimini tézliteyli” namliq maqaliside téximu éniq melumatlarni uchritimiz. Bolupmu shi jinping bingtu'enning jenubiy Uyghur éligha kéngiyishi heqqidiki yolyoruqi we xitay kompartiyesi merkizniy komitétining déngiz yaqisi rayonlirining sana'et ishlepchiqirish bazilirini Uyghur éligha yötkeshni tézlitish qarari oxshash waqitta otturigha chiqqan. Derweqe, 2014-yili zor nisbettiki Uyghurlar xitayning “2025 Shinjang pilani” da “Erzan adem küchi menbesi” qilip teyyarlan'ghan. Xitayning ishlepchiqirish léniyilirimu del bu waqitta Uyghur éligha yötkilishni tézleshtürgen.

Derweqe, Uyghurlarning bu yillarda tartqan azab-oqubetliri bizge bu ishlarning hergizmu tesaddipiyliq bolmastin, belki Uyghurlargha qaritilghan pilanliq irqiy qirghinchiliqning bir qismi ikenlikidek heqiqetni ispatlap turuptu. Yeni Uyghurlar aldi bilen xitaydiki iqtisadiy islahattin siqip chiqirilip, namratliq patqiqigha pilanliq paturup qoyulghan. Uyghurlarning heqsizliliqlargha bolghan qarshiliqliri xitay hakimiyiti'ining Uyghurlarni yoqitish pilanining dawami süpitide “Xelq'ara térorluqning bir qismi” qilip körsitilgen. Uyghurlarning obrazi xitayning bu pilanida intayin ustiliq bilen “Namrat, qalaq, radikal we térorchi” qilip teshwiq qilinip, xitayning bügünki irqiy qirghinchiliqigha puxta shara'it hazirlan'ghan.

2014-Yilidin kéyin xitayning déngiz yaqisi sana'et bazilirining Uyghur éligha yötkilishi bilen bingtu'enning jenubiy Uyghur éligha kéngiyishi netijiside, Uyghur irqiy qirghinchiliqi atalmish “Namratliqni tügitish, ortaq béyish” niqabi astida chandurmastin élip bérilghan. Halbuki, xelq'ara jem'iyetmu, hetta Uyghurlarning özimu, xitay hakimiyitining etrapliq pilan bilen Uyghurlargha uzun waqitlardin buyan élip barghan irqiy qirghinchiliqining pilan-meqsetlirini taki yéqinqi yillarghiche angqiralmighan.

Elwette, jahanda échilmaydighan sir yoq. Xuddi künni étek bilen tosqili bolmighinidek, pütkül bir millet kolléktipini yoqitishni meqset qilip élip bérilghan irqiy qirghinchiliqning menggü sir péti dawamlishishi esla mumkin emes idi. Mana bügün Uyghur irqiy qirghinchiliqi insaniyetning ortaq qimmet qarashlirini qoghdashni insanliq burji dep bilgen her bir wijdan ehli üchün hel qilinmisa bolmaydighan muhim mesilige aylandi. Shuninggha ishinimizki, Uyghur irqiy qirghinchiliqigha da'ir téximu köp inchike tepsilatlarning ashkarilinishigha egiship, xitay hakimiyitining bu jinayetlerning mes'uliyitini üstige élishqa mejbur bolidighan waqitlar choqum kélidu. Ene shu waqitta, Uyghur xelqi insanliqning sheripi we méhri-söygüside qaytidin qeddini ruslaydu, ornidin des turidu, shundaqla barliq hör insanlargha oxshash dunyaning tereqqiyati we insaniyetning güzel kelgüsini yaratquchilar karwinigha qoshulidu!

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.