Xitayning Uyghur rayonidiki özgermes pilani: “Bingtu'enni kéngeytish we yerlikni bingtu'en'ge qoshuwétish” (2)

Uyghur élidiki xitayning shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtu'enining qurulghanliqining 60 yilliqini tebriklesh yighinidin körünüsh. 2014-Yili 7-öktebir, ürümchi.

Uyghur aptonom rayonluq partkomning 2022-yilliq islahat pilanida, bingtu'enning alahide rolini jari qildurush, bingtu'en bilen yerlik jaylarning qoshulushini ilgiri sürüsh istratégiyesi otturigha qoyulghan.

Bingtu'en 1954-yil ishghalchi xitay génrali wang jénning bashchiliqida qurulghan bolup, eng deslepte “Xitay xelq azadliq armiyesi shinjang herbiy rayoni ishlepchiqish-qurulush bingtu'eni” dep atalghan. 1975-Yil bikar qilin'ghan bolsimu, 1981-yil wang jénning qayta-qayta iltimas sunushi bilen déng shyawping uni eslige keltürgen. Shuningdin kéyin bingtu'en burunqi baziliri asasida tereqqiy qilip, süyi mol, tupriqi munbet jaylarni bir-birlep yutiwélishqa bashlighan we bügünki künde yéza-igilik bilen sana'et birleshken ghayet zor herbiy, iqtisadiy we memuriy gewdige aylan'ghan.

Istratégiye mutexesisi, doktor erkin ekrem xitayning bingtu'en tüzümi tarixining xitaygha köre éytqanda 2000 yilgha sozulidighanliqini bildürdi.

Xitay hökümiti bingtu'enni kéngeytip, uning iqtisadiy we herbiy küchini ashurushni izchil muhim orun'gha qoyup kelgen bolup, 2010-yil 5-ayda échilghan “1-Qétimliq shinjang xizmiti yighini” da xitay re'isi xu jintaw bingtu'enning “Boz yer échip, chégra rayonni qoghdash” rolining muhimliqini, “Shinjangda büyük armiye qurup, polak istihkam berpa qilishi” kéreklikini tekitligen؛ xitay re'isi shi jinping 2014-yil 5-ayda échilghan “2-Qétimliq shinjang xizmiti yighini” da qilghan sözide, xitay hökümitining bingtu'enning kéngiyishi we yerlik jaylargha qoshulup tereqqiy qilishigha hemde bingtu'enning jenubta kéngiyishige zor küch bilen yardem béridighanliqini bildürgen.

Syasiy közetküchi ilshat hesen ependi bingtu'enning 90-yillardin bashlap ikki qétim tengshesh élip barghanliqini, buninggha 90-yil 5-ayda yüz bergen “Barin inqilabi” bilen 97-yil 2-ayda yüz bergen “Ghulja qirghinchiliqi” ning seweb bolghanliqini otturigha qoydi. U yene bügünki künde jenubta kéngiyiwatqan bingtu'enning shu jaydiki Uyghur medeniyitini yoqitishqa bashlamchiliq rol oynawatqanliqini bayan qildi.

“Bingtu'en géziti” xewiridin melum bolushiche, ötken yil 7-ayda bingtu'en partkomining sékritari wang jünjéng bingtu'enning kéngeytilgen yighinida söz qilip, bingtu'endiki kona eskerlerning “Shinjangni qoghdash we güllendürüshtiki inqilabiy rohi” gha warisliq qilish, “Térrorluqqa zerbe bérip muqimliqni qoghdashni qanunlashturush, tüzümleshtürüsh we adetke aylandurush” wezipisini qet'iy ijra qilishni tekitligenidi.

Radiyomizning xewer berginidek, amérika hökümiti we yawropa ittipaqi ötken yil 3-ayda bingtu'en partkomining sékritari wang jünjéng qatarliq bir nechche emeldarni Uyghur rayonidiki kishilik hoquq jinayiti üchün jazalighanidi. Amérika tashqi ishlar ministiri antoni bilinkin ötken yil 22-mart küni bu heqte bergen bayanatida, wang jünjéngni qebih zorawanliq pilanini tüzgüchi, aptonom rayonluq j x idarisining bashliqi chén minggoni bolsa ijra qilghuchi dep körsetkenidi.

Kommunizm qurbanliri xatire fondining xitay ishliri tetqiqatchisi adriyan zéniz xitay hökümitining Uyghur rayoni toghriluq élan qilghan 2022-yilliq islahat pilanining asasen “Uzun muddetlik iqtisad we tereqqiyat istratégiyesi” ge qaritilghanliqini, saqchi dölitini mustehkemleshni, dölet tereqqiyatini we mejburiy ishqa orunlashturushni kücheytishni meqset qilidighanliqini otturigha qoydi. U bizge bildürgen inkasida xitayning bingtu'en islahatida 2014-yildin buyan chong özgirish bolmighanliqini körsitip, mundaq deydu: “Bu qisqighine höjjette chong tereqqiyat pilanliri otturigha qoyulghan bilen uning tepsilatliri bérilmigen, shunga buninggha bir néme démek tes. Elwette, bingtu'en bilen yerlik jaylarning qoshulushi tézlishiwatidu, 7-nomurluq höjjettimu shundaq békitilgen.”

Xitay metbu'atliri ötken yil 5-ayda Uyghur aptonom rayonluq hökümet bilen bingtu'en dölet bayliqini nazaret qilish we bashqurush komitétining “Istratégiyelik hemkarliq kélishimi” imzalighanliqini xewer qilghan bolup, ikki terep dölet bayliqi we dölet karxanilirigha munasiwetlik “14-Besh yilliq pilan” tüzüp, dölet iqtisadiy qurulmisini ilgharlashturush, kesip qurulmisi tengshesh jehettiki hemkarliqini kücheytmekchi bolghan.

Jorji tawn uniwérsitétining proféssori, siyasiy tarix tetqiqatchisi jeymés milward (James A Millward) ependi xitayning 2022-yilliq islahat pilani heqqide bizge bildürgen inkasida bingtun islahati heqqide toxtilip mundaq deydu: “Bu islahat doklatida bingtu'en bilen yerlik jaylarning qoshulushi tekitliniptu. Yerlik hökümetler milliy aptonomiye hoquqigha ige dep qarilidu, bingtu'ende bolsa xenzular 80 pirsentni igileydu, bular qoshuwétilse, Uyghur aptonom rayonning saxta aptonomiye hoquqi téximu ajizlaydu dégen gep. Bingtu'en heqqidiki ilgiriki tetqiqatlardimu bingtu'enning alahide orni, bu yerdiki chong xenzuchiliq mesililiri otturigha qoyulghan, bingtu'endiki xenzular 2000-yil bilen 2010-yil arisida shinjangdiki milliy tengsizlik we milliy ziddiyetni ötkürleshtürüwetken”.

Uyghurlar heqqide tetqiqat bilen shughullinip kéliwatqan amérikaliq insanshunas derrén baylér (Darren Byler) ziyaritimizni qobul qilip, xitayning bu islahat pilani, jümlidin bingtu'enning tereqqiyati heqqide toxtilip mundaq dédi: “Qarighanda, shinjangning iqtisad we siyasiy tüzülmiside melum derijide özgirish bolidighandek qilidu. Burun shinjangning tereqqiyati déngiz boyidiki güllen'gen rayonlar bilen shinjangning hemkarlishishi arqiliq emelge ashurulatti. Hazirmu ular 8 ölkini shinjanggha nuqtiliq yardem béridighan qilip békitti. Bügün qaraydighan bolsaq, ular bingtu'enni asasliq iqtisadiy gewde, shundaqla shinjang iqtisadini yéteklep mangidighan muhim orun'gha chiqarmaqchi. Kéyinche bu tereqqiyat qandaq bolidu, téxi éniq emes, emma ular mushu yönilishke qarap méngiwatidu”.

Közetchilerning bildürüshiche, xitay hökümiti her qaysi tarixiy dewrlerde meyli qandaq bedel tölishidin qet'iynezer, bingtu'enni saqlap qalghan we tereqqiy qildurup kelgen. Bingtu'en bu sür'ette tereqqiy qilsa kelgüside yerlik hökümetni qorchaq orun'gha aylandurup qoyushi, bayliqning hemmisi bingtu'en teripidin monopul qilinishi we axirqi hésabta wilayet, nahiyelermu bingtu'en teripidin yutiwélinishi mumkin iken.

Ilshat hesen ependi bingtu'enning mahiyi'itini dunyagha tonutup, Uyghurlargha kéliwatqan apetni azaytishning amalini qilish kéreklikini bildürdi.