Xitayning “Bingtu'en bilen yerlikni bir shahmat taxtisigha aylandurush” pilani némidin dérek béridu?

Uyghur aptonom rayonida memuriy, iqtisadiy we herbiy xizmetlerni bir terep qilidighan dölet bashqurushidiki organ -- shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtu'eni xitay xelq'ara soda yermenkiside. 2021-Yili 3-séntebir, béyjing.

15-May yekshenbe küni échilghan Uyghur aptonom rayonluq 13-nöwetlik xelq hökümitining 12-qétimliq omumiy yighinida “Hökümet xizmitide qanunchiliqni tekitlesh”, “Qanunchiliq arqiliq térorluqqa qarshi turush”, “Bingtu'en bilen yerlikni bir shahmat taxtisigha aylandurush” qatarliq bir yürüsh pilanlarni algha siljitish tekitlen'gen.

“Tengritagh tori” ning 18-may künidiki Uyghurche xewiride mundaq déyilgen: “Sotsiyalistik qanunchiliq bayriqini égiz kötürüp, térorluqqa qarshi turush, muqimliqni qoghdashni qanuniylashturush we da'imlashturushni algha siljitip, heqiqiy türde jem'iyet muqimliqini qoghdashni del jayida emeliyleshtürüsh kérek؛ partiyening millet siyasitini omumiyyüzlük izchillashturup, milletler ittipaqliqini üzlüksiz mustehkemlep, jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini mustehkemlesh kérek؛ ‛bingtu'en bilen yerlikni bir shahmat taxtisigha aylandurush” ta ching turup, yenimu ilgiriligen halda bingtu'en bilen yerlikning yughurulma tereqqiyat yéngi weziyitini yaritish kérek.”

AP

Gérmaniyediki musteqil analizchi enwer exmet ependi, Uyghur aptonom rayonluq da'irilerning bu qétimqi yighinida tekitligen nuqtilaning özining diqqitini alahide qozghighanliqini bildürdi.

Enwer exmet ependining qarishiche, yighinda “Qanun boyiche uzun muddetlik muqimliqqa kapaletlik qilish”, “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” namida xitaylashturushni shqa ashurush, “Bingtu'en bilen yerlikni bir shahmat taxtisigha aylandurush” dégendek nuqtilarning alahide tekitlinishi, xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan basturush siyasitining yenimu küchiyishining bir signali iken.

Enwer exmet ependi xitay hökümiti tekitlewatqan yoqiri üch nuqta heqqidiki qarashlirini sherhiylep ötti.

Amérikada chiqidighan “Béyjing bahari” zhurnilining bash muherriri, obzorchi xu ping ependining qarishiche, “Bingtu'en yerlikni bir shahmat taxtisigha aylandurush” sho'ari, yéqindin buyan xitay hökümitining Uyghur aptonom rayonining emeliy ornini yenimu ajizlashturup, bingtu'enni Uyghur rayonidiki eng hoquqluq organ'gha aylandurush pilanining bir qismi eken.

Xuping mundaq dédi: “Ilgiri bingtu'en bashqa bir sistéma idi. Yeni u ilgiri Uyghur aptonom rayoni bilen ayrim organ idi. Xitaylardin teshkil tapqan bu orun shinjang Uyghur aptonom rayonidiki yerlik xelqning turmush muhitidin ayrim halette turghan bolup, merkez teripidin biwasite we yérim herbiy halette bashqurulatti. Hazir bu yerde éniq qilip, ‛bingtu'en bilen yerlikni bir shahmat taxtisigha aylandurush‚ deydighan yéngiche bashqurush tüzümi tekitlenmekte. Bu dégini elwette bingtu'enning bashqurush tüzümini pütkül Uyghur aptonom rayoni da'irisige kéngeytishni körsitidu. Bu bir jehettin Uyghur aptonom rayonining bundin kéyinki bashqurush tüzümining herbiy bashqurush halitide bolidighanliqini körsitidu. Yene bir tereptin, xitaylarning rayondiki idare qilish hoquqini téximu ashurushni meqset qilidu. Mushu ikki jehettin élip éytqanda, bu sho'arning axiriqi meqsiti ilgiriki Uyghur aptonom rayonluq hökümetning hoquq da'irisini yenimu cheklep, emeliy küchini ajizlitishni nishan qilidu.”

Xu ping ependi yene Uyghur aptonom rayonluq da'irilerning bu qétimliq yighinda “Qanun boyiche uzun muddetlik muqimliqqa kapaletlik qilish” ni tekitligenlikining sewebi heqqidimu toxtilip ötti.

Xu ping ependining qarishiche, bu dégenlik rayonda Uyghurlarni nishan qilip dawamlishiwatqan “Térorluqqa zerbe bérish”, “Muqim weziyet yaritish” namidiki qattiq basturush siyasiti bundin kéyin yenimu dawamlishidiken, shundaqla rayonda yürgüzülidighan da'imliq normal bashqurush tüzümige aylinidiken.

Xu ping ependining tekitlishiche, Uyghur aptonom rayonida wezipe ijra qiliwatqan ma shingrüyge oxshash emeldarlar, emeliyette peqetla xitay merkizi hökümitining siyasitini ijra qilghuchilar iken. Ene shundaq bolghini üchün, eger xitay hoquq merkizide birer özgirish yüz berse, u halda Uyghur aptonom rayonidiki “Irqiy qirghinchiliq” tüsini alghan basturush siyasitide nisbeten yumshash weziyitining barliqqa kélishi mumkin iken.

Emma enwer exmet ependi bashqiche qarashni ilgiri süridu. Uning tekitlishiche, xitay kompartiyesi hakimiyet béshida mewjutla bolidiken, mustemlike astidiki Uyghur, tibet, mongghul qatarliq xitay bolmighan milletlerge qaritilghan mustemlikichilik we basturush siyasiti yenila dawam qilidiken.