Bingtu'enning “Herbiylik xaraktéri” ni kücheytish endishe qozghimaqta

Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtu'eni torining 3-dékabir xewiride ashkarilishiche, Uyghur aptonom rayonluq partkom we bingtu'en da'iriliri, bingtu'en miqyasida qishliq omumyüzlük herbiy meshiq bashlinish aldida yeni 2-dékabir mexsus yighin chaqirip bingtu'enning wezipisini eskertken.

Yighinda aptonom rayonluq partkom mu'awin sékrétari, bingtu'enning partkom sékrétari sün jinglong, bingtu'enning merkez tapshurghan alahide istratégiyilik wezipini yaxshi orunlishi, buning üchün herbiylik xaraktérini kücheytip jari qildurushi kéreklikini jiddiy tekitligen.

U yene sözide bingtu'enning alahide rolini jari qildurushta, yer, memurlar we xelq eskiri bir gewdileshken alahide iqtidarini yükseldürüsh, bingtu'endiki xelq eskerlirining siyasiy-idiyewi jehettin küchlinishi bilen teng, asasiy herbiy maharet meshiqi arqiliq eskiriy iqtidarini östürüshi shert dep körsetken.

“Di'alog fondi jem'iyiti” 15-öktebir küni “Shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtu'eni muqimliqni qoghdamdu yaki bixeterlikke tehdit élip kélemdu?” namliq tekshürüsh doklatini élan qilip, bingtu'enning Uyghurlarni basturush herikitide oynighan rolini bayan qilghan idi.

Doklatta körsitilishiche, 2015-yilliq nopus tekshürüsh jedwilige asaslan'ghanda, shinjang ishlepchiqirish qurulush armiyisi, yeni “Bingtu'en” diki Uyghurlarning nopusi 229 ming 100 neper bolup, “Bingtu'en” omumiy nopusning 10 pirsenttin az qismini teshkil qilidiken.

Emma doklatta körsitilishiche, bingtu'endiki dölet bixeterlikige tehdit élip kélidighan délolargha chétilghanlarning mutleq köp qismini Uyghurlar igileydiken. Doklatta körsitilishiche, “Bingtu'en” ning qurulghandin buyanqi asasliq wezipisi “Chégra rayonni qoghdash, muqimliqni saqlash we milletler ittipaqliqini ilgiri sürüsh” bolup kelgen.

Mutexessisler “Béyjing hökümitining sherqiy türkistandiki mustemlikichilik apparati” dep atalghan bingtu'endin ibaret ishlepchiqirish qurulush armiyesini Uyghur diyaridiki basturush siyasitide herbiylik xaraktérini kücheytmekchi boluwatqanliqigha alahide diqqet qilmaqta.

Merkizi washin'gtondiki puqralar küchi teshkilatining qurghuchisi siyasiy közetküchi yang jyenli ependi, xitay hökümitining Uyghurlarni basturushta bingtu'enning alahide orni we rolidin paydilinip kéliwatqanliqini bolupmu yéqinqi yillarda bashlan'ghan Uyghurlarni keng kölemlik lagérlargha qamashta, bingtu'enningmu asasliq rol oynap kéliwatqanliqini tekitlidi.

Uning qarishiche “Bingtu'en emeliyette xitayning Uyghur diyarigha orunlashturghan armiyisi, xitayning keng kölemlik herbiy sistémisining bir böliki.”

Yang ji'enli yene mundaq dédi: “Bolupmu lagér mesiliside xelq'ara jem'iyetning köngül bölüshining küchiyishi nöwette xitayning lagérlarni ‛téxnika terbiyilesh merkizi‚ dégendek sepsetiliri put tirep turalmaydighan bir yerge élip keldi. Xitay hökümitining bundaq bir waqitta bingtu'enning herbiy xaraktérini jari qildurushni qayta tekitlishi uning endishisini ashkarilaydu. Démek bu, xitay hökümitining zor herbiy we saqchi küchige tayinipmu Uyghurlarda yüz bergüsi qarshiliq herikitige qarshi turalaydighinigha ishenchi yoq bolghachqa, bingtu'enige bolghan éhtiyajining küchiyiwatqanliqni ipadilimekte. Waqti kelgende xitay bu küchlerdin paydilinip Uyghurlar üstidin qirghinchiliq élip baralaydu. Shunga uni her türlük siyaset we meblegh bilen kücheytishke urunmaqta.”

Uyghur aptonom rayonluq xelq qurultiyi yéqinda qarar maqullap, shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'enige xelq qurultiyi xizmet komitéti tesis qilishini we uninggha memuriy qanun yürgüzüsh hoquqi bérishni testiqlighan idi.

Xitay hökümitining Uyghurlarni türme we lagérlargha qamishida bingtu'enning türmiliri keng kölemde ishlitilgendin sirt, bingtu'en edliye, sot tarmaqlirining qanunsiz qamighan Uyghurlargha kolléktip sot échish we jaza késishte asasliq rol oynawatqanliqimu ilgiri sürülgen.

Uyghur kishilik hoquq qurulushi bingtu'en heqqide yéqinda élan qilghan doklatida, bingtu'endin ibaret mezkur yérim qoralliq, yérim iqtisadiy organni xitayning “Sherqiy türkistandiki mustemlikichilik apparati” dep tenqid qilghan, shundaqla uning yerlik xelqning iqtisadiy turmushi we bixeterlikige zor tehdit ikenliki eskertip, xitay hökümitini uni emeldin qaldurushqa chaqirghan idi.

Siyasiy közetküchi amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen xitay hökümitining Uyghur diyarining her qaysi jaylirida yüz bergen köp qétimliq naraziliq heriketlirini bingtu'enning küchi bilen basturup kéliwatqanliqini, bu nuqtidin éytqanda xitay da'irilirining bu küchning herbiy xaraktérini kücheytishni telep qilishning özide qattiq endishe peyda qiliwatqanliqini jiddiy türde otturigha qoydi.

Ilshat hesen mundaq dédi: “Xitayning bingtu'en'ge qaratqan bu chaqiriqi we herbiy meshiq bashlighanliqi, xitayning Uyghurlargha élip barghusi yéngi bir qirghinchiliq herikitining teyyarliqidin bésharet béridu. Dunyani buninggha agah bolushqa chaqirish jiddiy bir zörüriyet.”

Derweqe xitay da'irilirining Uyghur diyarida yéqindin buyan élip bériwatqan bixeterlik we mudapi'e tedbirliri weziyet közetküchiliride so'al tughdurmaqta.

Aldinqi hepte “Zimistan” torining xewiride, Uyghur rayonidiki qumul, sanji, küytun, shixenze, xoten qatarliq jaylarda yerlik da'irilerning xitay puqralirining tömür qalpaq, qalqan, ot öchürüsh eswabi, peley, mudapi'e pinjiki qatarliq “Mudapi'e esliheliri” ni sétiwélip, qoshna öylerdiki musulman Uyghur a'ililerge qarita “Ijtima'iy muqimliq” ni qoghdishini telep qilghanliqi ilgiri sürülgen idi. Shundaqla xewerde yene, xitayning bu tedbirining Uyghurlarning döletke qarshi isyan kötürüshining aldini élishqa munasiwetlik ikenlikini bildürgen.