“Bingtüen bilen yerlikni qoshuwétish” ning ich yüzi

Bingtüen sheher memuriyiti qatnash guruhi élip barghan sen'et pa'aliyitining körünüshi. 2021-Yili 24-iyun

11-Féwral xitay bashqurushidiki “Tengritagh tori” da “Oxshash shinjang, oxshash mesile-bingtüen bilen yerlikni qoshuwétish yighini arqisidiki chongqur meniler” Namliq bir maqale élan qilin'ghan. Maqalide, yéqinqi yillardin buyan bingtüen bilen yerlikni qoshup tereqqiy qildurush “Shinjangning omumiy qurulmisida téximu muhim rol oynawatqanliqi, ötken 70 yil jeryanida bingtüen alliburun xitayning dölet xewpsizlikining kapaliti, shinjangning tereqqiyati, milletler ittipaqini ilgiri sürüsh we muqimliqni qoghdashtiki istratégiyelik küchke aylan'ghanliqi”؛ “Merkezning bingtüenning orni heqqidiki qarishi éniq bolup, yéngi weziyette bingtüenni kücheytish kérekki, hergizmu ajizlashturushqa bolmaydighanliqi” körsitilgen. Shinjang Uyghur aptonom rayoni Uyghurlargha bérilgen milliy térritoriyelik aptonomiye süpitide uning bixeterliki xitayning “Milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni” boyiche eslide Uyghurlar we bu zémindiki yerlik xelqlerning mes'uliyet da'irisidiki xizmet bolushi kérek idi. Emma bingtüenning peyda bolushi we mewjutluqini tebi'iy halda Uyghurlarning mutleq aptonomiye hoquqigha ige emeslikining küchlük ispati déyishke bolidu. Démek, bu yerde shu nerse éniqki, bingtüenning qurulushi qandaqtur chet ellik düshmenler üchün emes, belki del Uyghurlar üchün bolghanliqi tebi'iy! yeni bingtüenning küchiyishi, Uyghurlarning aptonomiye hoquqlirining ajizlishishi bilen munasiwetlik bolidighanliqimu mentiqige uyghun bir qarashtur. Bu wejidin nöwette yolgha qoyulghan atalmish “Bingtüenni yerlikke qoshup tereqqiy qildurush” ni bingtüenning Uyghur aptonom rayonining ornini élishi üchün yolgha qoyulghan siyaset dep chüshinishke bolidu, elwette.

Yéqinqi yillardin buyan kommunist xitay atalmish “Bingtüen bilen yerlikni qoshup tereqqiy qildurush” siyasitini yolgha qoydi. Shundaqla bu arqiliq atalmish shinjang ishlepchiqirish qurulush bingtüeni bilen yerlik hökümetning qoyuq hemkarliqi arqiliq rayonning bir gewdilishishi, iqtisadiy tereqqiyati, milletler ittipaqi we jem'iyet muqimliqini “Ilgiri süridighanliqi” heqqide jar saldi. Sirttin qarimaqqa, bu xil siyaset heqiqeten Uyghur élining iqtisadiy tereqqiyati we jem'iyet muqimliqini ilgiri sürgendek tesir béretti. Mahiyette bolsa, bu siyasetning Uyghurlargha élip kéliwatqini pütünley bashqiche bolup, u Uyghurlarning milliy térritoriyelik aptonomiye hoquqini tartiwélish, ularni zémin we bayliq menbeliri, shundaqla insaniy heq-hoquqliridin mehrum qilishta muhim rol oynimaqta.

Uyghurlarning aptonomiye heqqini tartiwélish

Shinjang Uyghur aptonom rayoni qanuniy nuqtidin alghanda, Uyghur millitige mensup bolghan milliy térritoriyelik aptonomiye bolup, nezeriye jehettin Uyghurlarning aptonomiye hoquqi ishqa éshishi we jari qildurulushi kérek idi. Halbuki, bingtüen bolsa Uyghur aptonom rayonidin ayrim halettiki musteqil siyasiy we iqtisadiy gewde bolup, uzun yillardin buyan xitayning Uyghur élidiki hökümranliqining qoghdashta muhim rol oynap keldi. Bingtüen Uyghur élining mutleq köp qisim bayliq menbelirige ige bolupla qalmastin, belki yene memuriy bashqurush, yerlerni teqsim qilish we iqtisadiy tereqqiyat qatarliq tereplerdimu mutleq erkinlikke ige bir gewdidur. Bingtüen'ge bérilgen hoquqning zoriyishigha egiship, bingtüen bara-bara eslide Uyghurlargha bérilgen Uyghur aptonom rayonining yéngi igisige aylanmaqta.

Bingtüen biwasite xitay merkiziy hökümitining bashqurushida bolghini üchün, uning memuriy hoquqliri tebi'iy halda shinjang Uyghur aptonom rayonluq hökümetning üstige qoyulup, Uyghurlarning aptonomiye hoquqigha éghir tehdit peyda qilghan. Bu wejidin yerlik hökümet asta-asta öz rolini yoqitip, “Namda bar, emelde yoq quruq aptonomiye” ge aylinip qalghan. Téximu éniqraq qilip éytqanda, aptonom rayon nöwette Uyghurlar bilen pütünley munasiwetsiz bolghan bir quruq gewdige aylinip qalghan.

Zémin we bayliq menbelirini tartiwélish

Bingtüenning iqtisadiy emeliyette Uyghur élining zémini we bayliq menbelirige tayinidighan bolup, “Bingtüen bilen yerlikni qoshup tereqqiy qildurush” siyasiti bolsa, bingtüenning Uyghurlargha mensup bolghan zémin we bayliqlarni igiliwélishtek jinayitini qanuniy asasqa ige qilidighan eng ünümlük usuldur. Chünki bu siyasetning yolgha qoyulushi bilen Uyghur déhqanliri asta-asta térilghu yerliridin ayriwétilip, öz zémin'gha bolghan igidarchiliq hoquqini yoqitishqa bashlidi. Bingtüen atalmish iqtisadiy tereqqiyat we yéza-igilikini zamaniwiylashturush namida Uyghurlarning köp qisim térilghu yerliri bilen su menbelirini igiliwaldi. Nurghun Uyghur déhqanlirining térilghu yerliri mejburiy tartiwélinip, bingtüen'ge yaki dölet igilikidiki karxanilarning échishigha tapshurup bérildi.

Néfit, tebi'iy gaz, paxta, énérgiye qatarliq türlük bayliq menbelirimu bingtüen we bashqa dölet igilikidiki karxanilarning monopolluqigha ötüp, bu bayliq menbeliri élip kelgen paydidin Uyghurlar héchqandaq menpe'etke érishtürülmidi. Bingtüenning bayliq menbelirini teqsim qilish, ishqa orunlashturush we bashqa kesiplerge a'it siyasetlerde yétekchi orun'gha ötüshi, Uyghurlarni millet boyiche chetke qéqilip, iqtisadiy tereqqiyat we kishilik hoquqliridin mehrum bolushini keltürüp chiqardi.

Milletler siyasiti we kishilik hoquq depsendichiliki

Atalmish “Bingtüen bilen yerlikni qoshup tereqqiy qildurush” siyasiti milliy térritoriyelik aptonomiye hoquqi we insanliq heqlirige éghir tehdit peyda qildi. Xitay aldi bilen Uyghurlarning tili, ma'aripi, medeniyitini xitaylashturush siyasitini yolgha qoydi. Bu xil siyasetler Uyghur millitining medeniyet kimlikige éghir tehdit élip keldi. Buninggha qoshup bingtüen yene muqimliqni saqlash namida Uyghurlarni küchlük nazaret sistémisi arqiliq omumyüzlük teqibleshke qoyuldi. Téximu muhimi, bingtüenning köchmenler siyasiti bolup, bingtüenning toxtimastin, zor kölemde xitay köchmenlirini Uyghur élige yötkishi, Uyghurlarning nopus qurulmisigha tesir körsitip, ularning Uyghur élidiki nopusini eslidiki köp sanliqtin, az sanliq orun'gha chüshürüshke bashlidi.

Ataqta “Qoshulush”, emeliyette ornini élish

“Bingtüen bilen yerlikni qoshuwétish” siyasiti qarimaqqa iqtisadiy we ijtima'iy bir gewdilishishni ilgiri sürgendek körünsimu, mahiyette Uyghurlarning asasiy heqlirini tartiwélish, bolupmu ularni milliy térritoriyelik aptonomiye hoquqi we millet kimlikini yoqitishni nishan qilip élip bériliwatqanliqi ashkara. Uyghurlar peqet zémin we bayliq menbelirini yoqitip qalmastin, nöwette yene öz kimlikinimu yoqitish we xitaygha singdürülüwétish xewpige duchar bolmaqta. Bu jeryanda Uyghurlarning milliy alahidiliki we aptonomiye hoquqigha bingtüen biwasite igidarchiliq qilishqa bashlimaqta.

Mushundaq bir ré'alliq aldida xelq'ara jem'iyet Uyghurlarning ehwaligha téximu küchlük diqqet qilishi, Uyghurlargha qaritilghan siyasetlerning ulargha keltüridighan tesirige köngül bolushi kérekki, xitayning hökümet teshwiqatida körün'gen yüzeki körünüshlerni qobul qilmasliqi kérek. Uyghurlarning yerlik xelq süpitide duch kéliwatqan heq-hoquq depsendichilikliri we irqiy qirghinchiliqlargha xelq'ara jem'iyet choqum estayidil mu'amile qilishi, shundaqla xitayning bu xil usulda Uyghurlarning aptonomiye heqlirini tartip élishini küchlük tenqid qilishi zörür. Uyghurlar duch kéliwatqan irqiy qirghinchiliqqa süküt qilish, mesilini hel qilish emes, belki téximu zor insaniy heq-hoquq depsendichiliklirige yol achidighanliqini éniq tonup yétishi kérek.

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]