Bir ademning binasi

Obzorchimiz abduweli ayup
2021.01.04
Bir ademning binasi Uyghur diyaridiki tesiri eng küchlük nopuzluq zhurnal - “Shinjang medeniyiti” ning bash muherriri, 70 yashtin ashqan qurban mamut ependi. 2017-Yili féwral, washin'gton.
Photo: RFA

Qurban mamut tutqun qilin'ghan'gha ikki yildin ashti. Uninggha oxshash 400 din artuq serxilning qamaqlargha mehkum qilinishi muhajirettiki Uyghurlarda we dunya jama'itide küchlük inkas qozghidi. Uyghur ziyalilar 2017-yildiki bu ammiwiy tutqun'gha uchrashtin kéyin bir küch süpitide dunyagha namelum idi. Bu ikki yilda Uyghurlar dunyada ‍özidin chiqqan tutqun muherirler, axbaratchilar, yazghuchilar, sha'irlar, tetqiqatchilar, ölimalar, karixanichilar bilen tonulushqa bashlidi. Tutqun ziyalilar wetende xelqige dunyani, jem'iyetni, tebi'etni, eng mohimi özini tonutqan bolsa chet ellerde ularning tutqunluq qismitimu Uyghurni dunyagha tonutushqa yaridi.

Qurban mamut xitayda qizil tüzüm ornitilghandin kéyin yétiship chiqqan, emma qizil hakimiyet yaratqan shara'it bilen Uyghurni yükseldürgen ziyalilarning biri. U xitay yol qoyghan pikir erkinlikidin eng mukemmel paydilan'ghan ziyali, xitay tesis qilghan teshwiqat qoralini Uyghurning qoligha paydilinish, menpe'etlinish we meripetlinish wastisi qilip teqdim qilallighan qeyser idi. Uning berpa qilghini bir zhornalning nopuzi emes, bir tepekkur binasining nopuzi, bir ijadiyet béghining hosuldarliqi, Uyghur yüksilish herikitining jushqun menzirisi idi.

Men 2005-yili chet elge chiqip muhajiretke 50-yillar, 60-yillar we 80-yillarda qedem qoyghanlar bilen mungdiship baqqan. Epsusluq ichide bayqighinim, ulardiki uqushmasliq xitayda körülgen Uyghurgha menpe'etlik boluwatqan her qandaq hadisidin gumansirash, ularni xitay süyqesti, aldamchiliqi dep qarap xitayning paydisigha Uyghurning ziyinigha bolidighanliqigha ishinish idi. Ular xitayda parlighan herqandaq Uyghurni xitayning parlatqanliqigha ishinishetti. Méning shu chaghda bir sorunda “Shinjang medeniyiti” muheriri qurban mamutning bir aliy mektepning ishini qiliwatqanliqini, Uyghurche neshriyat qurush arzusining barliqini, xalmurat ghopurning aptonum rayunluq Uyghur tébabet doxturxanisini shinjang unwéristitige qoshup, bir Uyghur tébabet inistitoti qurushni pilanlawatqanliqini éytqinim mesxirige sewep bolghan idi. Men shu chaghda kishilerning néme üchün hemmini xitayning qudritige, süyqestige we yéngilmes tesirige baghlap chüshinip, Uyghurning wetendiki parasitini, küchini, teshebbuskarliqini untup qalidighanliqini chüshinelmigen idim.

Qurban mamut Uyghurlarda bir ewlat oyghatquchi ziyalilargha, bir türküm yéngi qelemkeshlerge sehne hazirlap bergen, Uyghurlarda tepekkur yéngiliqi yarilishigha purset yaratqan teshkilatchi idi. U bash muherirlikini qilghan “Shinjang medeniyiti” 80-yillarda nizamidin hüseyinning “Jahalet pirliri shinjangda” dégen yürüshlük eserni élan qilip Uyghurlar arisida xorapatliq, shexske choqunush, tarixini na'iniq pir-ustazlarni ulughlashlargha qarshi küchlük ghulghula peyda qilghan. U yene memtili zununning “Munapiqning ölümi” dégen powéstini ulap élan qilip Uyghur hazirqi zaman tarixidiki qara daghlargha eynek tutqan. Hetta bu eserlerning tesiride shu chaghda nizamidin hüseyinning öyige abdughopur shaptul damollamning qizi kélip dadisini ‍aqlap eser yézishni telep qilghan iken. Eger yuqiriqi eserlerning tesiri qeshqerde kitaptin xali yashaydighan kishiler arisidimu shawqun-süren chiqarmighan bolsa, undaq bir telep meydan'gha chiqmighan bolatti.

Qurban mamut 90-yillardin kéyin “Shinjang medeniyiti” zhornilida yashlargha alahide orun bergen, ularni yétekligen idi. Zhornalda tesis qilghan “Tepekkur termechliri” sehipisi yéngidin ijadiyetke kirishken, özi yazalmisimu yézilghanlardin qandan behirlinishni bilidighan yashlargha purset yaratqan idi. U yashlargha alahide köngül bölüp ularning eserlirige, xizmitige, téximu yuquri örlishige purset yaritip béretti. Méning bilishimche, toqquzaq nahiye, opal yézisida ishleydighan bir oqutquchi qizning ewetken hikayisi qurban mamutqa yarap kétip élan qilin'ghan. Qurban mamut nahiyilik ma'arip idarisining bashliqigha téléfon qilip, bu qizni ma'arip idarisining oqutush tetqiqat bölümige tewsiye qilghan iken. Bu qiz shu orunda yaxshi ishlep, özligidin én'gilizche öginip, shinjang unwéristitining magistir asprantliqigha oqushqa mangghan idi.

Qurban mamut “Shinjang medeniyiti” zhornilining her sanida ilmiy maqalilerge orun bergen, ilmiy tepekkurning edebiy zhornallardin, xelqtin ayrilip qélishigha xatime bergen idi. Uyghurche ilmiy zhornallar asasen ali mekteplerdin chiqidighan bolghachqa kitapxanilarda sétilmaytti. Bundaq zhornallardiki bilimlerdin shu kespning ehli bolmighan kishiler bixewer qalatti. “Shinjang medeniyiti” tarix, pisxologiye, jem'iyetshunasliq, insanshunasliq, qanun qatarliq penlerde yétishken mutexesislerning maqale we tehlillirini élan qilip, Uyghurlar arisida yuqiriqi penlerge da'ir bilimlerning omumlishishi, chongqurlishishigha hesse qoshqan.

Qurban mamut Uyghur jem'iyitide ammibap maqale (publistik maqale déyilgen) zhanérini omumlashturup edebiy zhanirlarda yazmaydighan, hékayesiz yéziqchiliq bilen shughullinish mahilliqidiki kishilerge bir tallashni teqdim qildi. Bu ali mekteplerning ilmiy zhornallirigha maslashmaydighan, edebiy zhornallar qobul qilmaydighan bir türküm eselerge chiqish yoli yaratti. Netijide Uyghurlarda “Shinjang medeniyiti” ge yézish qizghinliqi kötürüldi. Hetta Uyghur oqurmenlerde bir ammibap maqalining süpitini “Shinjang medeniyiti” de élan qilin'ghan yaki qilinmighanliqi bilen ölcheydighan yüzlinish shekillendi.

Qurban mamutning “Shinjang medeniyiti” de wujutqa chiqarghan muweppeqiyiti Uyghurche zhornallarda mezmun yéngilinishqa, yéngiche tepekkur bilen Uyghur oqurmenlerge yüzlinishke türtke boldi. “Shinjang medeniyiti” Uyghur neshriyatchiliqida bir endize yaratti. Netijide “Turpan”, “Bostan”, “Qomul edebiyati”, “Miras” qatarliq Uyghurche zhornallar bu muweppeqiyetlik endize boyiche yol tutup oqurmenlerning alqishigha érishti.

Qurban mamut Uyghur tilining bashqa milletler arisidiki nopuzi we tesirini kéngeytish we küchlendürüshke alahide ehmiyet bergen. U “Shinjang medeniyiti” de Uyghur tilida yéziqchiliq qilidighan bashqa millet yazghuchilirining eserlirini élan qilishqa ehmiyet berdi. Ularni Uyghurche yézishqa righbetlendürdi. Shuning bu Uyghurche zhornal wetinimzide Uyghurche bilidighan bashqa milletlermu söyüp oquydighan neshir epkarigha aylandi. Netijide mexsus “Shinjang medeniyiti” ge maqale yazidighan qazaq we qirghiz yazghuchilar barliqqa keldi. Bolupmu abduraxman eziz oghli Uyghurche eserliri arqiliq Uyghur, qazaq we qirghiz oqurmenlerni özige jelip qildi.

Qurban mamut “Shinjang medeniyiti” zhornilini 30 yilgha yéqin chiqardi. Dunyadiki nurghun muweppeqiyet qazan'ghan kishilerge 30 yil bir kesip ögnishke, a'ile qurushqa, yaki birer shirket qurushqa yétishi mumkin. Emma qurban mamutqa bu ottuz yil birmilletning ijadiyet hayatini yéngilashqa, sen'et rohini urghutushqa, penni tepekkurini yükseldürüshke, ilmiy quwwitini qanatlandurushqa yetti. Qurban mamutning bu iqtidari uni aramgha chiqqandin kéyinmu Uyghur tepekkur ehlining teshkilatchisi süpitide tutup turdi. Qurban mamutning bu yiqilmas nopuzi xitayning közige miqtek qadilip uni zulum oqigha nishan qildi.

Qurban mamutning qisqiche terjimhali

Töhpikar zhurnalist qurban mamut 1950-yili kucha nahiye béhishbagh yéza bostan kentide tughulghan. 1968-Yili nahiyelik 1-ottura mektepni pütküzüp, 1972-yildin 1976-yilghiche shinjang uniwérsitéti edebiyat fakultétida oqighan. 1976-Yildin 1984-yilghiche shinjang xelq radiyo istanisisida muxbir, muherrir, 1985-yildin 2011-yilghiche “Shinjang medeniyiti” zhurnilida mes'ul muherrir, bash muherrir bolup ishlep pénsiyege chiqqan. 2018-Yili tutqun qilin'ghan.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.
Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.