Xitayning “Bir belwagh-bir yol” layihesining emelge éshishida néme yüz bériwatidu?

Melumki, 2013-yili xitay “Bir belwagh-bir yol” layihisini élan qilghandin buyan bu xelq'ara ammiwi axbarat wasitilirining qiziqarliq témilirining birige aylan'ghanidi. Aridin on yilgha yéqin waqit ötken bolsimu, xitay buninggha milyardlighan dollar serp qilip, dunya memliketlirige özining soda teshebbuslirini teklip qilish arqiliq siyasiy we iqtisadiy menpe'etlirini emelge ashurushqa kirishkenidi. Uning bu menpe'etlirining merkiziy asiya memliketliridimu emelge éshiwatqanliqi otturigha qoyulmaqta. Bu heqte maqaliler dawamliq élan qilinip kelmekte.

Yéqinda rusiyening eng inawetlik axbarat agéntliqlirining biri “Séntir asiya” de élan qilin'ghan “Bir belwagh-bir yöle” bilen bir yolda emesmu? x x j ning merkiziy asiyadiki layihelirining emelge éshishida néme yüz bériwatidu” namliq maqalida korona wirusi munasiwiti bilen qazaqistan-xitay chégrasida néme yüz bériwatidu? xitayning “Bir belwagh-bir yol” layihesining teqdiri qandaq boluwatidu? dégen so'allar otturigha qoyulghan.

Bu heqte rusiyening yéwgéniy primakof namidiki dunya iqtisadi we xelq'ara munasiwetler instituti sabiq sowét tetqiqatliri bölümining bashliqi yéléna kuzmina öz qarashlirini bildürgen. Uning éytishiche, xitayning mezkur layihe etrapida peyda boluwatqan mesililer birinchi nöwette amérika qoshma shtatlirining xitaygha qarshi tutqan siyasitidin kélip chiqiwatqan iken. Buningdin sekkiz yil ilgiri xitay özining bu layihesini emelge ashurushta merkiziy asiya ellirini közlep, bu memliketlerde özining ishlepchiqirish qudritini kücheytishke kirishken. Yéléna kuzminaning pikriche, xitay özining merkiziy asiyadiki yer üsti qurulushlirini qurush boyiche wezipilirini orunlap bolghan bolsimu, hazir afghanistandiki weziyet tüpeyli bu ishlirida bezi qiyinchiliqlar sadir bolmaqtiken. Yéléna kuzmina xitayning bu layihede birinchi nöwette öz menpe'etlirini közlep, uni özining tashqi iqtisadiy istratégiyesi bilen baghlashturuwatqanliqini ilgiri sürdi.

Undaqta xitayning merkiziy asiyadiki “Bir belwagh-bir yol” layihesining emelge éshishida néme yüz bériwatidu?

Qazaqistanliq siyasetshunas pyotr swoyik ependi bu layihining yéterlik derijide qélipliship, dunyagha tarqiliwatqanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Xitaygha shertlik türde quruqluq bilen birge déngiz yollirinimu birge élip méngishi kérek idi. Sewebi déngiz yolliri eng asasiy yol bolup hésablinidu. Bolupmu xitay qazaqistan, türkmenistan we iran arqiliq rusiye we kawkazgha tömür we aptomobil yollirini yaxshi yolgha qoyuwaldi. Qazaqistan-xitay chégrasidiki weziyetke kélidighan bolsaq, xitay bu rayonda da'im öz menpe'etini közligen hem közleydu. Xitay qazaqistan we bashqa memliketlerdin özige lazim bolghan tawarlarni sétiwélip, ularni chégradin qoyup bersimu, özidin sirtqa chiqidighan tawarlargha unchilik ehmiyet bermey kéliwatidu. Xitay wabani bahane qilip, öz menpe'etini qoghdap kelmekte.”

Xitayning Uyghur élide bixeterlik charilirini körüshining, bu rayondiki siyasitining mezkur layihege qanchilik alaqisi bar?

U mundaq dédi: “Elwette, shinjangda mesile bolsimu, lékin xitay buni yéterlik derijide kontrol qilip kéliwatidu. Xitayning Uyghur we bashqimu musulman xelqlirige nisbeten tutqan siyasitini beziliri tenqidlewatsa, beziliri maxtawatidu. Shuninggha qarimay, xitay öz yolidin qaytmaydu, dep oylaymen. Elwette, xitayning chégradash rayonliridimu weziyet özgiriwatidu. Mesilen, hazir afghanistan xitay üchün intayin muhim mesililerning birige aylandi. Bu yer bilen asmandek perqi bar. Emma xitay rusiye bilen birliship, amérikaning afghanistandiki pozitsiyesige qarshi turuwatidu we bu qarshiliq yenimu dawam qilidu, dep oylaymen”.

“Sinopsis” merkiziy asiya we xitayni tetqiq qilish merkizining mudiri, siyasetshunas ruslan izimof ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, mundaq dédi: “Heqiqetenmu biz bügün bu layihelerning, shu jümlidin merkiziy asiyada emelge éshish süritining töwenlewatqanliqini bayqawatimiz. Bu birinchi nöwette korona wirusi wabasi bilen baghliq. Hazir biz ademlerning, téxnologiyelerning, mebleghlerning janlinishini körmeywatimiz. Ikkinchidin, xitay özide bu layihelerge nisbeten chüshkünlük peyda bolmaqta. Köpligen ellerde, asasen jenubiy-sherqiy asiyada xitay qerzlirini qayturush mesiliside naraziliqlar peyda boluwatidu. Yeni xitay ilgiri özining bu layihesini emelge ashurushta abruy qazanmaqchi bolghan bolsa, emdi eksiche ehwal yüz bermekte. Xitaygha bolghan qarshiliq kücheymekte. Emdi qazaqistan'gha kelsek, 2013-yildin buyan közde tutulghan 52 layihe asasiy jehettin emelge éship boldi. Ularning beziliri ishqa qoshulghan bolsimu, beziliri emelge ashmay, turup qaldi. Shundaq bolsimu, méning oyumche, bu yerde qazaqistan iqtisadi üchün ijabiyliq köprek orun aldi”.

Ruslan izimof waba weziyiti munasiwiti bilen hazir weziyetning selbiy terepke qarap özgergenlikini bildürdi.

Ruslan izimow xitay we amérika otturisidiki riqabetchilik heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Xitay we amérika otturisidiki riqabetchilik merkiziy asiyada, shu jümlidin qazaqistanda anche bayqalmaydu. Sewebi amérika merkiziy asiya üchün anchimu ehmiyetlik shérik emes. Amérikaning merkiziy asiyadiki menpe'etliri xéli cheklen'gen. Bu köprek, mesilen amérikaning afghanistan'gha nisbeten tutqan siyasitidin kélip chiqqan bixeterlik mesilisi bilen baghliq. Xitayning bir belwagh-bir yol layihesining emelge éshishigha waba weziyiti qattiq tesir qildi. Sewebi xitayning iqtisadiy, maliyewiy, transport we bashqimu mumkinchilikliri cheklendi. Shuning üchün waba mesilisi hel bolmighuche xitayning bu layiheside yéngiche bir heriket dolqunining peyda bolushidin gumanlinimen”.

Igilishimizche, qazaqistanning “Kapital” axbarat agéntliqi élan qilghan “Bir belwagh-bir yol” layihesige qatnashqan ellerning mexpiy qerzliri 385 milyard dollargha yetti” namliq maqaligha qarighanda, mushu yilning küz éyighiche bolghan waqitqa qeder mezkur layihe da'iriside 165 memliket xitay bilen 13 mingdin oshuq layihilerni qurghaniken. Ularning omumiy xirajiti 843 milyard dollarni teshkil qilghan bolup, 40 tin oshuq memliket xitaygha qerz bolup qalghan.