bu yil 4-yanwar küni «xitay xewer tori», «tengritagh tori» qatarliq chong-kichik tor betlirining hemmiside dégüdek xitay merkiziy téléwiziye istansisining «2024-yilliq chaghanliq senet kéchiliki» ning birla waqitta töt sheherde neq meydandin tarqitilidighanliqi élan qilinghan. bu töt sheher xitayning béyjing, shényang, changsha qatarliq sheherliridin bashqa yene uyghur élining qeshqer shehirinimu öz ichige alidiken. qeshqerde ötküzülidighan bu chaghanliq senet pa'aliyiti xitay merkiziy téléwiziye istansisining tarmaq senet pa'aliyiti hésablinidiken. xitay metbu'atliri nöwette bu pa'aliyetke teyyarliq qiliniwatqanliqini xewer qilishti.
xitay da'irilirining bildürüshiche, bu tunji qétim uyghur rayonida chaghanliq senet kéchiliki ötküzülüshi bolup, merkiziy téléwiziye istansisining riyasetchilirining bashqurushida élip bérilidiken. qeshqer shehirining chaghan kéchilikining sahibxaniliqigha tallinishidiki seweb, qeshqerning gherb dunyasigha échiwétilgen közneklik rolini öteshtin bashqa yene, sayahetchilik muhim tügüni we erkin soda rayoni bolghanliqida iken.
xitay taratquliri qeshqerni« sekkiz döletni tutashturidighan besh éghiz we yawropa-asiya qitesini tutashturidighan bir yol» gha jaylishishtek jughrapiyelik ewzellikke ige altun qanal dep teripligen. qeshqer uniwérsitéti xitay-pakistan iqtisad karidori tetqiqat merkizining mudiri chén rüyxu'a muxbirlarning ziyaritini qobul qilghanda qeshqerning istratégiyelik ornini yenimu mu'eyyenleshtürüp mundaq körsitidu: «qeshqer xitay-pakistan iqtisadiy karidorining bashlinish nuqtisi bolush süpiti bilen, bir tereptin shinjangning tereqqiyat istratégiyesining jenubqa merkezlishishini belgilise, yene bir tereptin asiya, afriqa we yawropa qiteliri bilen quruqluq alaqisi ornitishtiki muhim wezipini zimmisige alidu. bu weziyet yawro-asiya chong quruqluqida yéngi bazarlarning échilishi üchün zor ehmiyetke ige».
xitay metbu'atlirining xewer qilishiche, sayahetchilik jehette, qeshqerni küchlük sayahet iqtisadiy rayonigha aylandurush sho'ari astida, 2023-yili, bu jaygha kelgen sayahetchilerning sani 8 milyon 749 minggha yetken. 2023-yili, noyabirda qeshqer erkin soda sinaq rayoni qilip békitilgendin kéyin, yil axirighiche bolghan qisqighine waqit ichide tashqi soda oborot sommisi 75milyard yü'endin ashqan.
undaqta xitayning qeshqerning tereqqiyatini pesh qilip, qeshqerni senet kéchiliki uyushturidighan nuqta qilip békitishi tashqi dunyagha qandaq signal béridu? uyghur diyarida yashawatqan uyghur, qazaq qatarliq yerlik milletlerge nisbeten némidin dérek béridu?
xitay da'irilirining pütün dunyagha neq meydandin tarqitilidighan, xitaylarning körüsh nisbiti intayin yuqiri bolghan «chaghan senet kéchiliki» ning qeshqerde ötküzülüshini qarar qilishi tasadipiy bolghan ish emes. xitay hökümitining yéqinqi yillardin buyan hedep qeshqerni nishan qilghan türlük iqtisad, soda we sayahetchilikni rawajlandurush teshwiqatliri xitay hökümitining qeshqerdin ibaret qedimiy uyghur yurtini xitaychilashturush we bu jaydiki öz hakimiyitini mustehkemleshtin ibaret siyasiy gherizini ashkarilap turidu.
aldi bilen sözni xitay hökümitining chaghanliq senet kéchiliki meydangha kelgen 30 nechche yildin buyan, bu pa'aliyetni eng ünümlük siyasiy teshwiqat qorali süpitide paydilinip kelgenlikidin bashlashqa toghra kélidu.
xitay merkiziy téléwiziye istansisi teripidin uyushturulidighan chaghanliq senet kéchiliki 1983-yildin bashlap yolgha qoyulghan bolup, köngül échish programmisi dégendin köre «siyasiy resmiyet» tüsini alghan hakimiyet qorali dep atash téximu muwapiq kéletti. bu pirogramma xitayning aktu'al dölet siyasetlirining sehne yüzide eks ettürülüshi bolup, uyghurlargha nisbeten éytqanda, ashkara halda ularning milliy kimlikini kemsitish we mejburiy halda xitay kimlikini téngishta yardemchi rolini ötep kelgen.
buning eng tipik misali 1986 -yilliq chaghanliq senet kéchilikide xitay komédiye artisi chén péysi orunlighan«kawap» namliq épizot uyghur medeniyitining passip xaraktérde suyi'istémal qilinishigha pakit bolalaydighan eng yaxshi bir örnek. mezkur épizotta uyghurlarning obrazi «töwen derijilik sinip» qa mensup, medeniyet sewiyesi töwen, örp-adet we medeniyiti ghelite, xaraktér jehette köz boyamchi we aldamchi qilip yaritilghan. qisqighine épizotta uyghurlarning yémek-ichmek medeniyiti, til-yéziqi, naxsha-ussuli, kiyim-kéchekliri, salamlishish adetliri, hetta ismi we chiray-sheklimu éghir mesxirige uchrighan bir körünüsh meydangha élip chiqilghan. shuningdin étibaren, xitay jemiyitide uyghurlarni «kawapchi», «shinjiyangrén»(shinjangliq) yaki «alibaba tagha» dep ataydighan, ularni mesxire obyéktigha aylanduridighan ehwallar normal hadisige aylanghan. shuningdin kéyin ichkiri xitayda her qandaq bir uyghurning xitaylar teripidin ashkara halda « yangrochü'en» yeni«kawapchi» dep mesxire qilinishi we kemsitilishi ewj alghan. xitay hökümitimu bundaq milliy kemsitishni tosidighan chare qollanmighanidi.
eyni waqitta bu épizot uyghur jemiyitidimu qattiq ghulghula we naraziliq qozghighan bolsimu, emma u chaghda kishiler qarshiliqini ipadileshke amalsiz idi.
épizotning otturigha chiqishi milyonlighan xitay tamashibin-puqraliri arisida uyghurlar heqqidiki selbiy tonush we chüshenchining shekillinishige seweb bolghan, shundaqla uyghurlar bilen xitay puqraliri otturisidiki burundin bar bolghan chégrani téximu roshenleshtürgen dep éytalaymiz. bu heqte tibet yazghuchi séring wo'ézirning ( Tsering Woeser) öz bilogida élan qilghan yazmisi yuqiriqi köz qarashni testiqlaydu. séring wo'ézir 2009-yilidiki «ürümchi qirghinchiliqi» ning kélip chiqish sewebini mulahize qilghanda «mezkur épizotning uyghurlarning sewr qachisini toshturghanliqidin ayrip qarashqa bolmaydu» dep körsetken.
bu épizot tarqitilghinigha gerche 30 yildin ashqan bolsimu, lékin bu, bügünki kündiki xitay hökümitining uyghurlargha qaratqan kemsitish siyasitining chongqur tarixiy yiltizini körsitip béreleydu.
awstraliyelik tarixchi kolin makérras(Colin Mackerras) ependi 1984-yili yézilghan« junggodiki az sanliq milletlerning xelq naxshiliri we ussulliri: siyaset, enene we kesiplishish» témisidiki ilmiy maqaliside, xitay puqralirining qelbide shekillen'gen uyghurlar «naxsha-ussulgha mahir xelq» deydighan qéliplashqan obrazning yaritilishining emeliyette xitay dölet apparatliri kontrolluqidiki axbarat we edebiyatning mehsuli ikenlikini tekitligen.
bundin bashqa 2017-yilidiki oxshash senet pirogrammisida «tengri taghqa muhebbet» témisidiki nomurda, xitaylar we uyghurlarning milletler ittipaqliqi küylen'gendin bashqa yene, uyghurlargha «diniy ashqun», «bölgünchi» dégen'ge oxshash qalpaqlar kiydürülüp, xitayning atalmish«térrorluqqa qarshi turush» heriketlirimu küchep teshwiq qilinghanliqi melum.
xitay hökümitining uyghurlarning rozi héyt, qurban héyt we noruz bayrimigha oxshash bir qisim héyt-bayram, murasimlirini tebriklesh üchün bu xil keng kölemdiki pa'aliyetlerni ötküzüp baqqini yoq, eksiche bu xil bayramlarni ötküzüsh cheklimige uchrimaqta. ene shu chaghan kéchiliki ötküzülidighan qeshqerde bolsa uyghurlarning roza tutushi, kolléktip namaz oqushi we milliy medeniy murasimlarni ötküzüshi cheklen'gen. qeshqerning özidila minglighan uyghur lagérlargha solanghan, qamaq jazalirigha höküm qilinghan. qeshqerning mirzahit kérimigha oxshash yüzligen yazghuchi- sha'irliri, ziyaliyliri lagér -türmilerge solinip, beziliri shu jaylarda hayatidin ayrilghan. emeliyette qeshqer xitay kommunist hökümitining irqiy qirghinchiliqi, medeniyet qirghinchiliqi eng éghir bolghan rayon idi.
bu nuqtidin alghanda, qeshqerde 2024-yilliq chaghan kéchilikini ötküzüshning mahiyiti, médiyaning mejburlash küchi arqiliq, tamashibinlarni idé'ologiye jehettin kontrol qilishtin ibaret. xitay hökümiti uyghurlar «bextlik yashimaqta» dégen teshwiqatni bazargha sélish, insan heqlirini qoghdash jehette xelqara jama'etning neziridin chüshken obrazini yéngilash we xelqaraning közini boyashni meqset qilghan.
jemiyetshunasliq nezeriyelirige asasen, bir millet özgiche medeniyet amillirining mewjutluqi arqiliq özining étnik kimlikini yaritidu we bashqa milletler bilen perqlinip turidu. étnik milletler ortaq tarix, ortaq térritoriye we ortaq til, örp-adetni öz ichige alghan ortaq kültür we ortaq diniy étiqadqa ige bolghan kishiler topini körsitidu. jümlidin, xitay da'iriliri uyghurlarning milliy kimlikining bir parchisi bolghan eneniwi bayram we örp-adetlerni yoq qilip, uning ornigha xitay eneniwi bayramlirini ötküzüshke mejburlimaqta; «jungxu'a ortaq kimliki» ni zorluq bilen tangmaqta we omumlashturmaqta. mana bularni xitay hökümiti téléwiziye wasitisi bilen öz ghelibisi süpitide dunyagha jakarlimaqchi. yillardin buyan bu xil pa'aliyetning mezmuni siyasiy teshwiqat bilen birlikte xitay milliy enenisini gewdilendürgen asasta xitay medeniyet kimliki yaritish asas qilinip kelgen. mesilen,« ejdiha warisliri »,«seddichin sépili» dégen'ge oxshash xen milliti milliy simwollirini xitay kommunistik partiyesi we xitay azadliq armiyesige baghlap kelmekte.
xitay axbarat wasitiliri bir qisim uyghurlarni ziyaret qilghinida, ular qeshqerde chaghan kéchiliki ötküzülidighanliqini anglap nahayiti hayajanlanghanliqini bildürgen. nahayiti éniqki, uyghurlar xitay kompartiyesining hökümranliqi astida héchqachan erkin pikir qilalmaydu. uyghurlar üchün uyghur eneniside bolmighan bayramni tebrikligende; uyghur tili yaki uyghur medeniyitidin söz échish mumkin bolmaydighan bu senet kéchilikini tebrikligende ular qandaqmu chin yürikidin hayajanlinalisun?!
qeshqerde ötküzülmekchi bolghan bu chaghanliq senet kéchilikide, mezkur yurt tarixida ötken pütün ottura asiya medeniyitining, islam dunyasining medeniyet namayendiliri dep étirap qilinghan mehmud qeshqeri, yüsüp xas hajip we bashqilarning obrazigha orun bérilemdu? uyghurlarning öz tarixida qeshqerni merkez qilip qaraxaniylar sulalisidek öz döletlirini qurup shanliq medeniyet yaratqanliqi étibargha élinamdu? elwette undaq emes! elwette xushal ussul oynap bextiyar yashawatqan uyghurlarni körsitip, yasalma sehnilerni we körünüshlerni otturigha chiqirishi tebi'iy. emma yüz minglighan lagér we türmilerge solinip azab chékiwatqan uyghurlarning nale-peryadlirini körsetmeydighanliqi éniq.
hazirghiche xitay hökümitining «shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush», « jungxu'a milliti we medeniyiti éngini kücheytish» sho'ari astida uyghur medeniyiti, uyghur milliy tarixi, büyük medeniyet namayendiliri inkar qilindi yaki yoqqa chiqirildi. peqetla jungxu'a milliti ortaq gewdisi idiyesi terghib qilindi. uyghurlar chaghan qatarliq xitay milliy bayramlirini xitayche kiyinip , xitay enenisi boyiche ötküzüshke mejburlandi. wahalenki uyghurlarning öz milliy bayramlirini ötküzüshi, milliy enenilirini rawajlandurushni terghib qilishi cheklendi. ming yillardin buyan islami étiqadini dawamlashturup kéliwatqan uyghurlarning, jümlidin qeshqer uyghur ahalilirining ramizan ötküzüshi we daghdughiliq halda héyt ötküzüshi, erkin ibadet qilishi cheklendi.
késip éytishqa boliduki, bu yilliq chaghanliq kéchilikning qeshqerde ötküzülüshi uyghurlargha nisbeten milliy kemsitish we uyghur kimlikining ayagh-asti qilinishidin dérek béridu. mahiyet jehettin alghanda, xitay hökümiti uyghur qatarliq milletlerge öz hakimiyitining küchini körsitip, ularning rohini sundurush we ümidsizlendürüsh, bu arqiliq ularni rohiy we jismaniy jehettin yoqitishni nishan qilghan.
*** bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.