Weziyet analizchisi chén pokung xitay weziyiti we Uyghur mesilisi heqqide toxtaldi

Muxbirimiz méhriban
2015.09.21
chen-pokung-305.jpg Xitay démokratliridin siyasiy weziyet analizchisi chén pokong ependi.
wikipedia.org

Xitay re'isi shi jinpingning amérika ziyariti harpisida, amérikidiki bir qisim xitay démokratliri 19-séntebir nyuyorkta yépiq yighin chaqirip, nöwettiki xitay weziyiti heqqide ilmiy munazire ötküzdi. Yighinda pikir bayan qilghuchilardin amérikidiki xitay weziyet analizchisi chén pokung ependi ziyaritimizni qobul qilip, nöwettiki xitay weziyiti,Uyghur mesilisi we chet'ellerdiki xitaygha qarshi démokratik küchlerning nöwettiki we bundin kéyinki tereqqiyat nishani heqqide toxtaldi.

19-Séntebir nyuyork sheherlik uniwérsitétining jon march yighin zalida échilghan “Shi jinpingning parakende shahmat taxtisi” dep nam bérilgen, yépiq halettiki muhakime yighini, amérikidiki “Xitay puqralar küchi” teshkilati re'isi doktor yang jyenli we xitay siyasiy weziyet analizchisi chén pokung qatarliqlarning teshkillishi bilen échilghan.

Yighinning teshkillesh xizmitige qatnashqan xitay démokratliridin siyasiy weziyet analizchisi chén pokong ependi radiyomiz Uyghur bölümining ziyaritini qobul qilip, yighinda özi nuqtiliq toxtalghan shi jingpingning texitke chiqqandin kéyin yürgüzgen siyasiti, nöwettiki Uyghur weziyiti, Uyghurlarning qarshiliq küreshliri we chet'ellerdiki xitay kommunist hökümitige qarshi démokratik küchlerning nöwettiki ehwali we bundin kéyinki tereqqiyat yönülüshi qatarliq mesililer üstide toxtaldi.

Chén pokung ependi yighinda özi otturigha qoyghan mesililer heqqide toxtilip, “Men asasliqi shi jingpingning ‛yapon'gha qarshi urushning 70 yilliqni xatirilesh‚ namida ötküzgen herbiy parati qatarliqlar heqqide öz qarishimni otturigha qoydum” dédi.

Chén pokung ependi chet'ellerde tekitliniwatqan “Shi jingping hakimiyitini mustehkemlidi” dégen qarash heqqide toxtilip, “Nöwette chet'ellerde 3-séntebir ötküzülgen paratta shi jingping xitaydiki barliq hoquqni öz qoligha merkezleshtürdi” dégen qarashlar otturigha qoyuliwatidu. Emma men undaq qarimaymen. Méningche shi jingping parat arqiliq xitay kompartiyisining hoquqini öz qoligha alghanliqini namayen qilishqa urun'ghan bolsimu, emma uning yenila jiyang zémin qatarliq mute'essip küchlerning asaritidin qutulalmighanliqi körünüp turidu. Mesilen, bu yil yéngi yil harpisida shangxeyde yüz bergen dessilish weqesi, yéqinda tyenjinde yüz bergen tyenjin portidiki partlash weqesi qatarliqlarni bir terep qilishta shi jingpingning küchi peqet sheher derijilik emeldarlarni wezipisidin élip tashlashqila yetti, emma bularning keyni tireklirige tégishelmidi. Shi jingping élip barghan "parixorluqqa zerbe" bérish herikitimu shundaq, gerche ju yungkang, shü seyxu qatarliq yuqiri derijilik emeldarlarning jazalan'ghanliqi élan qilin'ghan bolsimu, emma ularning keynidiki jyang zémin'gha oxshash chong arqa tirek we nöwette hakimiyet qatlimida wezipe ötewatqan jyang zémin terepdarlirigha tégish qilalmidi. U xitaydiki chong mesililerni hel qilishta ilgiri qurulghan siyasiy byuru ezaliri bilen toqunushtin özini qachurup, ularni egip ötüp kétiwatidu. Mana bu ehwal bizge xitay kommunist partiyisi hakimiyet qatlimida jyang zémin terepdarlirining yenila öz tesir küchini saqlap qéliwatqanliqini, xitay kompartiyisi ichidiki ikki guruh otturisidiki küreshning keskinlishiwatqanliqini körsitidu” dédi.

Chén pokong ependi yene shi jingping dewride “Xitayda démokratiye emelge ashidu, shi jingping sabiq sowét ittipaqi dewridiki yélitsindek kompartiyini emeldin qaldurushi mumkinmu?” dégen mesililer heqqide toxtilip, shi jingping yenila xitay kompartiyisining sadiq qoghdighuchisi bolghini üchün, uning kompartiye hakimiyitini yenila qoghdaydighanliqini,shunga uning kompartiyini aghdurush yoligha méngish éhtimalining töwenlikini, shi jingpingning hergizmu aldirap xu yawbang, jawziyanglardek xitayda démokratiyilik islahatni teshebbus qilish yoligha mangalmaydighanliqini bildürdi.

Chén pokung ependi xitaydiki Uyghur, tibet weziyiti heqqide aktip pikir bayan qilip kéliwatqan xitay weziyet analizchilirining biri. Söhbet jeryanida u yene nuqtiliq halda xitaydiki Uyghur, tibet mesililiri heqqide toxtilip mundaq dédi: “Shi jingping hakimiyiti dewride meyli dalay lamaning yüksek aptonomiye telipi bolsun, Uyghurlarning qarshiliq heriketliri bolsun we yaki Uyghur ziyaliysi ilham toxtidek xitay qanunida belgilen'gen aptonomiyilik qanuniy hoquqni telep qilghuchilarningmu oxshashla basturulushqa uchrighanliqi, xitay kommunist hakimiyiti dewride xitaydiki milliy mesilining hel bolmaydighanliqini körsitidu. Échinarliqi, xitay xelqining oyghanmasliqi, chünki kompartiyining minge yuyush teshwiqatining tesirige uchrighan zor köp sandiki xitay puqraliri Uyghurlarning qarshiliq heriketliri we tibetlerning naraziliqining sewebini bilishni xalimaydu. Nöwette chet'ellerdiki xitay ziyaliyliri arisida Uyghurlarning qarshiliq heriketlirini heqliq küresh dep qaraydighanlar köpeymekte, emma bu yéterlik emes. Chünki bir qisim xitay démokratliri Uyghurlarning, tibetlerning kishilik hoquq depsendichilikini étirap qilsimu, emma tibet we Uyghur zéminining bésiwélin'ghan zémin ikenlikini étirap qilghusi kelmeydu. Emma xitaydiki az sanliq milletlerning kishilik hoquqini étirap qilish bilen bille, téximu muhimi ularning öz zéminigha bolghan igidarchiliq hoquqi, öz teqdirini özi belgilesh hoquqi we bashqa hoquqlirimu étirap qilinishi kérek.”

Chén pokung ependi yene, chet'ellerdiki xitay démokratchilirining herikitining yenila chéchilangghu, tarqaq bolushtek ri'al ehwali heqqidimu toxtilip, “Hazir chet'ellerdiki xitay démokratliri tarqaq pa'aliyet élip bériwatidu. Teshkilatlar köp bolsimu, emma Uyghurlar we tibetlerdek nispeten merkezleshken chong teshkilatlar téxi qurulup bolalmidi. Shunga eger xitay kommunist hökümitining ichki qismida birer chong özgirish bolsa, elwette bu ehwalgha qarita chet'ellerdiki démokratik küchler xuddi 1989-yildiki tyen'enmin oqughuchilar herikiti mezgilidikidek derhal birlisheleydighan bir küch shekillinishi kérek dep qaraymen. Emma nöwettiki tarqaq halettiki xitay démokratlirining teshkilatlirining ewzelliki her qaysi teshkilatlar öz aldigha musteqil pa'aliyet élip bérip, xitaydiki mesililerni otturigha qoyalaydu.” dédi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.